کودتا به روایت اسناد سرویس‌های جاسوسی . 6

اعتمادآنلاین| 1. براساس نوشته هندرسون ( سفیر آمریکا) ملاقات او با مصدق یک ساعت تمام به درازا کشید و مؤدبانه آغاز شد. مصدق که به جای پیژامه معمولش، کت و شلوار پوشیده بود «مبادی آداب» رفتار کرد، اما در سخنان او «تا حدی آتش نفرت شعله‌ور بود» او از بریتانیا به خاطر تلاش برای کودتا انتقاد کرد؛ هرچند که به اواسطه گزارش رکن 2 ارتش باید می‌دانست که امریکایی‌ها نیز در این قضیه درگیر بوده‌اند. هندرسون از بابت سلسله حوادثی که در زمان غیبت او روی داده بود، اظهار تأسف کرد.

مصدق لبخندی طعنه‌آمیز تحویلش داده بود. اما لحن مذاکرات این دو وقتی به شدت تغییر کرد که هندرسون موضوع بسیار جدی ناکامی مجریان قانون در حمایت از جان آمریکایی‌ها را پیش کشید. کنسول آمریکا در اصفهان تلفنی به او گفته بود که «اوباش» خشمگین با شعارهایی مانند «مرگ بر آمریکا» و «یانکی به خانه‌ات برگرد» اطراف خانه او تجمع کرده‌اند. خودروی وابسته نظامی سفارت هم مورد حمله قرار گرفته و راننده‌اش با چاقو زخمی شده بود.

2. در ادامه مذاکرات، هندرسون سخنانی مشابه اولتیماتوم بر زبان آورد که اگر مقامات نتوانند نظم و قانون را در خیابانها برقرار کنند، او هیچ گزینه‌ای به جز درخواست خروج بی‌درنگ تمامی امریکایی‌ها از ایران را پیش‌رو نخواهد داشت. او گفت اگر چنین اقدامی صورت نگیرد، امریکا دیگر نمی‌تواند مصدق را به عنوان رئیس دولت قانونی به رسمیت بشناسد. او همچنین در صحبت‌هایش به این موضوع اشاره کرد که شاه عملا مصدق را خلع کرده است. در واقع منظورش طرح این پرسش بود که آیا مصدق هنوز نخست وزیر قانونی ایران هست یا خیر؟

3. مصدق هنگام تعریف کردن ماجرا برای به وزرایش گفت که هندرسون موقعیت قانونی مرا به پرسش گرفته بود. مصدق در پاسخ به هندرسون قویا به این نکته اشاره کرده بود که طبق قانون اساسی، شاه حق برکناری نخست وزیران را ندارد. هندرسون نیز همزمان با تهدیدات خود اعلام کرده بود که در صورت اتخاذ اقدامی مقتضی و فوری برای اعاده نظم و قانون از سوی دولت، امریکا، وعده پرداخت کمک‌های مالی آینده و به رسمیت شناختن او را مجددا مورد بررسی قرار خواهد داد. صدیقی، وزیر کشور، بعدها گفت که مصدق برای متعهد کردن هندرسون - که شدیدا از تظاهرات ضدآمریکایی ناخشنود بود- دستور داد مردم به خیابانها نیایند. گزارش بعدی سفارت آمریکا درباره کودتا تلویحا به این موضوع اشاره دارد که در مدت این گفت وگو، هندرسون این موضوع حساس را که «نخست‌وزیر قانونی کشور کیست» پیش کشیده بود.

4. براساس نوشته هندرسون، مصدق «عصبی» شد، تلفن را برداشت و به رئیس شهربانی دستور داد نظم را به خیابان ها بازگرداند. براساس نوشته هندرسون، این «اشتباه مهلک پیرمرد بود.» اکنون مصدق به دام افتاده بود. او رسما انجام هرگونه تظاهرات را ممنوع کرد. تیمسار ریاحی نیز اعلام کرد که نیروهایش در صورت لزوم، فرمان آتش را اجرا خواهند کرد. نشریه تایم در بررسی و تحلیلش از کودتا گزارش کرد که بلافاصله پس از دیدار هندرسون با مصدق، «سیر حوادث آغاز شد».

5. هنگامی که هندرسون اتاق مصدق را ترک کرد، او شدید مطمئن شده بود که امریکا در خصوص به رسمیت شناختن نخست وزیریش مردد است. پیرمرد که از این موضوع یکه خورده بود، سراغ تلفن رفت و به ارتش و شهربانی دستور داد تا خیابان‌ها را از کمونیست‌ها پاک‌سازی کنند. این فرمان، عملا دست ارتش را برای سرکوب قدرتمندترین حامیان مصدق در خیابان‌ها باز و آزاد گذاشت.

6. خود هندرسون 20 سال بعد گفت که «مصدق در حضور من، تلفن را برداشت و به رئیس پلیس دستور داد تا بلافاصله نظم را به خیابان‌ها بازگرداند و دارودسته اوباش سرگردانی را که دست به خشونت می‌زنند، سرکوب کند.» هندرسون در گزارش رسمی خود نیز بر اهمیت فرمان مصدق صحه گذاشت، اما از ذکر نقش خودش در ماجرا خودداری کرد. او فقط به این جمله بسنده کرد که «مصدق دستور پاکسازی خیابان ها و پایان دادن به تظاهرات را داد.» انگار این اتفاق به خودی خود افتاده باشد.

7. یکی از کارشناسان وزارت خارجه بریتانیا که اجازه دسترسی به برخی مکاتبات بین سفارت آمریکا در تهران و وزارت خارجه در واشنگتن را یافت، گزارش کرد که «نخستین شکاف در اوضاع» هنگامی پدید آمد که مصدق دستور پاکسازی خیابان‌ها را صادر کرد.

منبع: کودتا، نوشته، یرواند آبراهامیان، نشر نی