علی‌اصغر سعیدی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین تشریح کرد:
چطور سازمان‌ها از شایسته‌سالاری به خویشاوندگرایی رسیدند/ سازمان‌های کشور غرق در خویشاوندگرایی هستند/ شبکه‌سازی درون سازمان‌ها پیامد خویشاوندسالاری دوره قاجار است/ روابط خویشاوندی در بانک‌ها به جانشینی ختم می‌شود
علی‌اصغر سعیدی، جامعه‌شناس گفت: اساساً سازمان‌ها برای خدمت به مردم تأسیس شدند و رفتارهای خویشاوندی که در پی تطمیع منافع شخصی هستند، سبب می‌شود که سرمایه اجتماعی سازمانی و مابین سازمانی یعنی بین سازمان و ارباب‌رجوع کاهش پیدا کند که اثرات خیلی مخربی روی جامعه دارد.
اعتمادآنلاین| علیرضا اصغرزاده- در دولت‌های کشورهای توسعه‌یافته سازمان‌ها در خدمت مردم عمل می‌کنند یعنی کارایی بیشتری دارند ولی در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران سازمان‌ها در خدمت منافع شخصی خویشاوندان مسئولین عمل می‌کنند.
در اوایل انقلاب مسئولین دولتی و حاکمیتی از فامیل بازی و در اختیار قرار دادن مناصب بالای مدیریتی به اقوام نزدیک خود، ابا داشتند و آن را امری خلاف شرع و عرف دانسته و هرگز این کار را انجام نمی‌دادند، اما امروز شاهد هستیم مسئولین برخلاف عادت گذشته بدون هیچ ابایی فرزندان و دامادهای خود را به سمت پست‌های مدیریتی کلان جامعه منصوب می‌کنند و زمانی که با مخالفت و انتقاد روبرو می‌شوند خطاب به منتقدین می‌گویند این افراد نخبه هستند.
اگر آقازادگی جزو سوابق نخبه بودن به‌حساب می‌آید پس تشکیل سازمان ملی نخبگان و انتخاب افراد واجد شرایط نخبگی کاری عبث و بیهوده است. پافشاری مسئولین در به‌کارگیری نزدیکان و اقوام برای امروز و یا روزهای گذشته نیست بلکه چندین سال است که اکثریت مقامات سعی می‌کنند تا برادران و یا دامادهای خود را برای کرسی مدیریت کشور انتخاب کنند که این برخلاف شعارهای اول انقلاب اسلامی است که با پیام عدالت‌خواهی و جلوگیری از تخلفات این‌چنینی در دوره پهلوی بر روی کارآمد.
علی‌اصغر سعیدی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین ضمن انتقاد از خویشاوندسالاری مسئولین نظام، گفت: یکی از دلایلی که مسئولین از خانواده‌های نزدیکشان افرادی را انتخاب می‌کنند تا عهده‌دار پست‌های مدیریتی کشور شوند این است که این امر ریشه تاریخی دارد و باید به آن توجه کرد.
متخصصین سازمانی برای بهبود وضع کارایی سازمان همیشه باید بر اساس شایسته‌سالاری انتخاب شوند
سعیدی ادامه داد: از دوره قاجار سازمان‌های اداری مدرن تشکیل شد از همان زمان بحث خویشاوند سالاری و امثالهم مشاهده شد، حتی متخصصین سازمانی که برای بهبود وضع کارایی سازمان همیشه باید بر اساس شایسته‌سالاری انتخاب شوند را هرگز به کار نمی‌گرفتند و برای بهبود وضع سازمانی با در نظر گرفتن روابط خانوادگی در محیط کار اقدام به برگزاری دوره‌های پودمانی می‌کردند.
این عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران مطرح کرد: درگذشته کسانی که به‌صورت موقتی نیز استخدام می‌شدند افراد شایسته‌ای نبودند چرا که در آن سازمان خویشاوند داشتند و برای کارآمد شدن در آن سازمان باید دوره‌های آموزشی و پودمانی کوتاه‌مدت ضمن خدمت را با موفقیت رد می‌کردند تا تبدیل به نیروی سازمانی معمولی شوند اما بازهم کارآمد نبودند.
پیامدهای خویشاوند سالاری دوره قاجار منجر به شبکه‌سازی درون سازمان‌ها شد
سعیدی افزود: یکی از پیامدهای خویشاوندسالاری از زمان قاجار همین رفتار مسئولینی است که امروز به شکل دیگری خود را نشان می‌دهد یعنی بیشتر مسئولین پست‌های بالاتر را در اختیار اقوام نزدیک خود قرار می‌دهند که به شبکه‌سازی درون سازمان‌ها منجر می‌شود.
مدیر گروه برنامه‌ریزی و رفاه اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران گفت: بنابراین چون خویشاوندان قبل از اینکه وارد سازمان شوند روابط دوستانه‌ای باهم داشتند بنابراین از روابط دوستانه خود در جهت حفظ منافع‌شان استفاده می‌کنند تا حفظ منافع سازمانی، بعلاوه وقتی که رئیس جدید انتخاب می‌شود و می‌خواهد شایسته‌سالاری را در آن سازمان پیاده کند این شبکه خویشاوندی اجازه کار را از رئیس جدید می‌گیرد و به‌صورت شبکه‌ای عمل کرده و کار آیی سازمان را نیز به حداقل می‌رسانند تا حرف خود را به کرسی نشانند. این رفتار فقط بین خویشاوندان یک سازمان نیست بلکه بین دوستان مشترک‌المنافع وجود دارد و اهداف سازمان را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. حتی در بین پزشکانی که اخلاق حرفه‌ای ندارند وقتی خطایی از آن‌ها سر میزند شبکه روابط تنگاتنگ خویشاوندی جلوی علنی شدن خطای آنان را می‌گیرد و شاکی پزشک متخلف را ساکت می‌کند که ریشه تمام این مشکلات در تاریخ شکل‌گیری سازمان‌ها است.
احزاب تعیین‌کننده روند پیشرفت جامعه هستند
این جامعه‌شناس افزود: این مسائل در غرب به نحو دیگری عمل می‌کند چون در غرب احزاب تعیین‌کننده روند پیشرفت جامعه هستند و وقتی در انتخابات برنده می‌شوند وزیر از بین حزب پیروز انتخاب می‌شود. اساساً سازمان این کشورها بر اساس شایسته‌سالاری شکل‌گرفته و عقلانیت پیش‌فرض سازمان است و این سازمان بدون عقلانیت معنی ندارد یعنی باید روابط افراد باهم بر اساس قواعد سازمانی تعریف شود و روابط افراد سازمان با ارباب‌رجوع هم باید به شکل غیرشخصی صورت گیرد در این کشورها شخصی شدن روابط مسئله را تحت تأثیر قرار می‌دهد و چون در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته سازمان‌ها بر اساس بروکراسی عقلانی شکل‌گرفته هر حزبی هم که بخواهد منافع خود را دنبال کند آن سازمان با او برخورد می‌کند و اهداف حزب را جلو نمی‌برد برای همین در بسیاری از کشورها وقتی احزاب وزیر را انتخاب می‌کنند اگر رأی آن حزب با اختلاف اندکی در انتخابات پیروز شده باشد وزیری که در آن وزارتخانه بر سرکار می‌آید با مقاومت بدنه بوروکراتیک روبرو می‌شود.
سازمان‌های کشورهای توسعه‌یافته در خدمت منافع مردم هستند
این عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ادامه داد: نهایتاً در دولت‌های کشورهای توسعه‌یافته سازمان‌ها در خدمت مردم عمل می‌کنند یعنی کارایی بیشتری دارند ولی در سازمان‌های کشورهای در حال توسعه ازجمله ایران سازمان در خدمت منافع شخصی عمل می‌کنند و درست برخلاف آن مواردی است که متفکران سازمانی ازجمله «ماکس وبر» درباره آن صحبت کردند و عنوان کردند که سازمان باید کاملاً رفتار غیرشخصی درونی و بیرونی داشته باشد.
در وزارت دارایی و یا بانک‌ها روابط خویشاوندی به جانشینی ختم می‌شود
سعیدی عنوان کرد: به‌عنوان نمونه اگر به سازمان‌هایی مانند وزارت دارایی و یا بانک‌ها توجه کنید مشاهده خواهید کرد که روابط خویشاوندی پا را فراتر از حد خود می‌گذارد و به جانشینی ختم می‌شود و در بدنه این سازمان‌ها اسامی مشابه و خویشاوندی به‌کرات مشاهده می‌شود. ممکن است درگذشته نوع گزینش خویشاوندی به این دلیل موجه بوده باشد که فکر می‌کردند این نوع انتخاب ممکن است سرمایه اجتماعی سازمانی را افزایش دهد؛ اما با تحولاتی که در سازمان‌ها اتفاق افتاد نشان داد که باید سازمان‌ها کارایی خود را افزایش دهند و هیچ راهی جز شایسته‌سالاری ندارند.
این جامعه‌شناس ادامه داد: پدیده توسعه‌گرایی با سازمان‌ها عجین شده است چرا که انسان‌ها در سازمان چشم به جهان می‌گشایند یعنی همان بیمارستان‌ها و در سازمان از دنیا می‌روند و یا اگر قصد ازدواج دارند و یا می‌خواهند طلاق بگیرند یا بچه‌دار شوند، احتیاج به سازمان دارند یعنی جامعه مدرن بدون سازمان معنایی ندارد اگر کارکرد سازمان‌ها به‌اصطلاح جامعه شناسان دژکارکرد شود یا کارکرد خوبی نداشته باشد این موضوع بر روی کارکرد جامعه هم اثرگذار است. ازاین‌جهت می‌توان گفت هر نوع روابطی که ازجمله روابط خویشاوندی در رابطه بین مردم و آن سازمان مؤثر است به نحوی که اعتماد مردم به آن سازمان را کاهش می‌دهد و همین کاهش اعتماد، جه برای دولت و چه برای بخش خصوصی کاهش سرمایه اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.
رفتارهای خویشاوندی در پی تطمیع منافع شخصی هستند
سعیدی افزود: اساساً سازمان‌ها برای خدمت به مردم تأسیس شدند و رفتارهای خویشاوندی که در پی تطمیع منافع شخصی هستند، سبب می‌شوند که سرمایه اجتماعی سازمانی و مابین سازمانی یعنی بین سازمان و ارباب‌رجوع کاهش پیدا کند که اثرات خیلی مخربی بر جامعه دارد؛ یکی از گرفتاری‌های امروز جامعه ایران اجرایی نشدن قوانین مجلس به خاطر وجود موانع سازمانی است که پیامدهای مخرب زیادی بر روی جامعه گذاشت.
شایسته‌سالاری راهکار ایده‌آلی برای از بین بردن اثرات مخرب موانع سازمانی است
او ادامه داد: شایسته‌سالاری راهکار ایده آلی برای از بین بردن اثرات مخرب موانع سازمانی است اما نمی‌توان انتظار داشت که همه‌کسانی که انتخاب می‌شوند، شایسته باشند برای اینکه توزیع فرصت‌ها در جامعه به‌طور برابر نیست. لذا برخی مخالف شایسته‌سالاری هستند و شایسته‌سالاری را یکی از راه‌ها می‌دانند و سعی می‌کنند افرادی را استخدام کنند که به دلیل امکانات کمی که در اختیار داشتند مانند شایستگان نتوانستند تحصیلات عالی داشته باشند. راهکار این گروه این است که ترکیبی از شایستگان و بقیه برای تصدی پست سازمانی انتخاب شوند تا عدالت سازمانی و اجتماعی رعایت شود و اشتغال‌زایی برای تمامی گروه‌های مردمی صورت پذیرد.
سازمان‌های کشور غرق در خویشاوندگرایی هستند
این جامعه‌شناس در پایان گفت: نباید در شرایطی که سازمان‌های کشور غرق در خویشاوندگرایی هستند یک راهکاری را انتخاب کنیم که امکان انجام آن محال باشد بلکه باید راهکار میانبری انتخاب شود که اگر شیوه‌های خویشاوندگرایی غیرقابل‌حذف است با تدارک دیدن دوره‌های آموزشی مختلف برای بهبود کیفیت کار سازمانی، بتوان خویشاوندان را در آن سازمان با آموزش صحیح تربیت کرد تا کمبودهای سازمانی مرتفع شود و اگر تغییر شیوه غیرقابل‌اجتناب است باید با آموزش خلأ آن را جبران کرد.
جملات کلیدی:
- متخصصین سازمانی برای بهبود وضع کارایی سازمان همیشه باید بر اساس شایسته‌سالاری انتخاب شوند
- پیامدهای خویشاوند سالاری دوره قاجار منجر به شبکه‌سازی درون سازمان‌ها شد
- در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته سازمان‌ها بر اساس بروکراسی عقلانی شکل‌گرفته است
- سازمان‌های کشورهای در حال توسعه از جمله ایران سازمان در خدمت منافع شخصی عمل می‌کنند
- در بانک‌ها روابط خویشاوندی به جانشینی ختم می‌شود
- رفتارهای خویشاوندی در پی تطمیع منافع شخصی هستند
- سازمان‌های کشور غرق در خویشاوندگرایی هستند
دیدگاه تان را بنویسید