مکانیسم ماشه «برجام» به چه معناست؟
پس از چند ماه کشوقوس، کشورهای اروپایی عضو توافق هستهای سال 2015، در اقدامی که ممکن است تنشهای هستهای میان ایران و غرب را تشدید کند، مکانیسم حل اختلاف را فعال کردند.
اعتمادآنلاین| بعدازظهر روز سه شنبه، وزرای امور خارجه آلمان، فرانسه و بریتاینا، با صدور یک بیانیه مشترک و طولانی از فعالسازی مکانیسم حل اختلاف خبر دادند و بدین ترتیب سرنوشت برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را در هالهای از ابهام قرار دادند. مکانیسم حل اختلاف یکی از سازوکارهای مندرج در متن برجام است که از آن برای حل و فصل اختلافات پیرامون پایبندی اعضا به این توافق استفاده میشود.
در شرایط عادی، استفاده از این مکانیسم، اصل برجام را به خطر نمیانداخت. اما با توجه به اینکه پس از خروج یکجانبه آمریکا و بازگشت تمام تحریمهای آن علیه ایران، تعادل توافق هستهای مختل شده است، فعال سازی مکانیسم مزبور ممکن است مرگ نهایی توافق یادشده را رقم بزند. هر چند که در حال حاضر، سخن گفتن از فروپاشی کامل برجام زود است.
دولت ایران از ماه مه میلادی (اواسط اردیبهشت) در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برجام و در واکنش به استمرار بی عملی اروپا در تامین منافع اقتصادی ایران، روند کاهش تعهدات هستهای را آغاز کرد. نکته قابل توجه اینکه این روند دقیقا با آغاز تحریم کامل صادرات نفت ایران همزمان بود. در چارچوب این روند، ایران در قالب پنج گام، اجرای برخی تعهدات هستهای مندرج در برجام را متوقف کرد و در آخرین گام که کمی بیش از یک هفته پیش برداشته شد، تمام محدودیتهای برجام در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) را کنار گذاشت.
حال، اروپاییها در بیانیه جدید خود میگویند این روند برای آنها چارهای جز فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و ارجاع نگرانیهایشان به کمیسیون مشترک برجام باقی نگذاشته است. آنها همچنین تاکید میکنند که هدف فعالسازی این مکانیسم، بازگرداندن تحریمهای سازمان ملل علیه ایران نیست، بلکه حفظ برجام از طریق متقاعد کردن ایران به بازگشت به پایبندی کامل به این توافق است.
اما اروپاییها ممکن است این در کار موفق نشوند و در نهایت به جای حفظ برجام، مقدمات نابودی کامل آن را فراهم کنند. از این رو، هم اکنون پرسش اصلی این است که آیا اروپاییها واقعا امیدوارند که با استفاده از مکانیسم حل اختلاف، ایران را به پایبندی کامل به برجام وادار کنند و اگر امیدی به بازگشت ایران به اجرای کامل برجام ندارند، پس چرا مکانیسمی را فعال کردند که در صورت حل نشدن اختلافات از طریق آن، کار به شورای امنیت سازمان ملل خواهد کشید؟
اروپا: استدلال ایران در کاهش تعهدات را قبول نداریم
ابتدا باید متذکر شد که مکانیسم حل اختلاف با مکانیسم ماشه تفاوتهایی دارد؛ در واقع مکانیسم ماشه مرحله نهایی مکانیسم حل اختلاف است و فعال سازی آن عملا به فروپاشی کامل برجام منجر خواهد اشت. یعنی امری که اروپا در ظاهر میخواهد از آن اجتناب کند. مکانیسم حل اختلاف یکی از سازوکارهای مندرج در متن برجام است که به موجب آن، یکی از طرفهای توافق هستهای مشکلی را به کمیسیون مشترک برجام (متشکل از ایران، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و بریتانیا) ارجاع میدهد و سپس اگر مشکل در این کمیسیون حل نشد، به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع خواهد شد. حال، اگر شورای امنیت هم ظرف یک ماه نتواند درباره استمرار رفع تحریمها به توافق برسد، تحریمهای سازمان ملل به شکل خودکار مجددا علیه ایران اعمال میشوند و هیچکدام از اعضای دائمی شورای امنیت هم نمیتوانند این را وتو کنند. به این سازوکار اصطلاحا مکانیسم ماشه گفته میشود.
برای پاسخ دادن به پرسش فوق ابتدا باید ریشه اختلافات برجامی ایران و اروپا را شناخت و سپس چشم انداز آینده این توافق را ترسیم کرد. بعد از خروج یکجانبه کاخ سفید از برجام و خصوصا پس از تحریم کامل صادرات نفت ایران در ماه مه، دولت ایران از کشورهای اروپایی عضو برجام خواست که حداقل دو خواسته اصلی تهران (تسهیل فروش نفت و بازگشت درآمدهای آن) را تامین کنند. اما اروپاییها به رغم وعدههای فراوان و حتی راه اندازی سازوکاری صوری تحت عنوان «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» (اینستکس) برای تسهیل تجارت با ایران، عملا هیچ اقدام جدی برای جبران خسارتهای ایران از تحریمها انجام ندادند. در نتیجه، دیپلماتهای ایرانی بارها اروپا را به عدم پایبندی به برجام متهم کردند. از دیدگاه این دیپلماتها، اروپا طبق متن صریح برجام موظف است که به عادی سازی مناسبات اقتصادی ایران با خارج کمک کند.
در مقابل، اروپاییها نیز بارها تاکید کرده اند که اروپا کاملا به تعهدات برجامی خود پایبند بوده است. این تاکید در بیانیه جدید تروئیکای اروپایی بار دیگر تکرار شده است. وزرای خارجه اروپایی در این بیانیه ادعا میکنند: «سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) کاملا به تعهدات برجامیمان، منجمله رفع تحریمها طبق مفاد توافق (هستهای)، پایبند بودهاند. علاوه بر رفع همه تحریمها بر اساس تعهداتمان در توافق، ما به شکل خستگی ناپذیری برای حمایت از تجارت مشروع با ایران، از جمله بواسطه سازوکار ویژه اینستکس تلاش کردیم.»
منظور اروپاییها از این عبارت این است که اروپا بر اساس متن برجام، تحریمهای خود علیه ایران را رفع کرده است و مسئولیتی در ازای خسارتهای ایران از تحریمهای آمریکا ندارد. به همین دلیل، در بیانیه وزرای خارجه تروئیکای اروپایی، ضمن رد کردن حق ایران در کاهش تعهدات هستهای، ادعا شده است که ایران «هیچ توجیهات قانونی برای متوقف کردن اجرای بندهای توافق» هستهای ندارد.
لحظه سخت تصمیمگیری
ایضا بر اساس همین استدلال، اروپاییها هیچ اشارهای به لزوم حفظ برجام از طریق تامین منافع اقتصادی ایران در آینده نکرده اند. پرسش مهمی که اینجا مطرح میشود این است؛ پس اروپاییها چگونه میخواهند برجام را نجات دهند و از رفتن پرونده هستهای ایران به شورای امنیت سازمان ملل ممانعت کنند؟ پاسخ این سوال را نمیتوان فقط از بیانیه وزرای خارجه تروئیکای اروپایی فهمید. اما میتوان با در نظر گرفتن بیانیه اخیر سران همین تروئیکا که دو روز قبل از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف (12 ژانویه) منتشر شد، به این پرسش پاسخ کلی داد.
در بیانیه 14 ژانویه وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا، آمده است که تروئیکای اروپایی از تلاشهای دیپلماتیک، مانند ابتکار عمل فرانسه، به منظور بازگرداندن ایران و آمریکا به میز مذاکره و رسیدن به یک «راه حل مذاکراتی جامع» حمایت کرده و همچنان حمایت خواهد کرد و قصد دارد بزودی آن را از سر گیرد. این بخش از بیانیه، ممکن است نشان دهنده تمایل اروپاییها برای رسیدن به یک «توافق جامع» با ایران است. یعنی همان چیزی که آمریکا آن را میخواست. بیانیه سران تروئیکای اروپایی نیز تلویحا این ارزیابی را تایید میکند. سران کشورهای آلمان، فرانسه وبریتانیا در 12 ژانویه بیانیه منتشر کردند و خواستار حل و فصل سه مسئله شدند: 1- طراحی «چارچوب بلندمدت» برای برجام یا به عبارت دیگر حل مشکل تاریخ انقضای برجام. 2- حلوفصل نگرانیهای مرتبط با برنامه موشکی ایران. 3- پرداختن به فعالیتهای منطقهای ایران که غربیها آن را «بیثبات کننده» میدانند.
منبع: فرارو
دیدگاه تان را بنویسید