تاثیر سنت‌های تصویری و کتاب‌آرایی مانوی بر هنر سلجوقی
نرگس والامقام، مدرس دانشگاه نوشت: مانویان به پیروی از پیامبرشان کتب دینی خود را با نقاشی‌هایی نفیس می‌آراستند که این نوع آرایش، تزئینات و شیوهٔ نگارگری در هنر دورهٔ سلجوقیان به عنوان یکی از ادوار مهم هنر اسلامی ایران، نمایان است.
اعتمادآنلاین| نرگس والامقام، مدرس دانشگاه در یادداشتی نوشت: مانویان به پیروی از پیامبرشان کتب دینی خود را با نقاشی‌هایی نفیس می‌آراستند که این نوع آرایش، تزئینات و شیوهٔ نگارگری در هنر دورهٔ سلجوقیان به عنوان یکی از ادوار مهم هنر اسلامی ایران، نمایان است.
در کتاب «ورقه و گلشاه» که به‌طور یقین مربوط به دوره سلجوقیان است، شاهد تأثیرپذیری هنر این دوران از سنت‌های هنری مانویان هستیم.
از آنجا که سلجوقیان صاحب تمدن خاصی نبودند در طول اقامت در زادگاه‌شان ترکستان، در آسیای میانه از اقوام اویغور که تحت تأثیر پیروانمانی به کیش آنها درآمده بودند، نکات بسیار فرا گرفته و با سنت‌های تصویری و کتاب آرایی مانویان آشنا شده بودند.
در دوران سلطنت‌شان در ایران این سنت‌ها را که برای ایرانیان نیز مورد پذیرش و اقبال بود، اشاعه‌داده و از آن بهره بردند.
هر چند تأثیر این ویژگی‌ها تا سده‌های بعد نیز در هنر ایران قابل شناسایی است. می‌توان گفت دلیل اصلی تأثیر پذیری سلجوقیان از سنت‌های تصویری مانوی به خصوص در نقاشی و کتاب‌آرایی این عصر، گرایش والیان اویغور در دههٔ سوم هجری به کیش مانی و آشنایی آنان با این سنت‌های تصویری بوده است.
تاثیر هنر مانویان در نسبت جغرافیایی با نواحی خاوری
بسیاری از مانویان به سبب آزار روحانیون زرتشتی به نواحی خاوری کوچ کردند. گروهی از که به تخارستان مهاجرت کردند و در میان قبایل اویغور در آسیای میانه می‌زیستند نقش چشمگیری در هنر نگارگری آن سرزمین داشته و هنرشان در دربار اویغورها مجال رشد و توسعه یافت.
بعدها هنگامی که در قرن هفتم هجری ترکان سلجوقی در ایران به سلطنت رسیدند شاهد گسترش سلایق کتاب‌آرایی و نگارگری مانوی در این دوره هستیم. نحوهٔ باز نمایی تصویری در دورهٔ سلجوقیان که به فراسوی مرزهای جغرافیای ایران گسترش یافت، دارای دو ویژگی برجسته است: یکی بهره‌گیری از سنت‌های تصویری مانوی و دیگری شیوه‌ای کاملاً دمگیری شده (خطی) که آن نیز مشتق از سنتی ظهور یافته در ناحیه تورفان چین بود.
فن نگارگری مانوی
دربارهٔ فن نگارگری مانوی سند مکتوبی در دست نیست. شیوه و بن‌مایه‌های نقاشی مانویان را از قطعات به‌دست آمده از تورفان می‌توان تا حدی بازشناخت. قطعات پیدا شده در این کاوش‌ها دارای خطی ظریف و زیبا هستند، همچنین با نگاره‌ها و تذهیب‌هایی، تزیین شده‌اند.
این نقاشی‌ها از نظر ترکیب و رنگ شباهت‌هایی با آثار نگارگران ایرانی متأخر دارد. آنان کاغذ را معمولاً با مخلوطی از سفید آب یا گچ، می‌پوشاندند و پرداخت می‌کردند و سپس یک طرح اولیه روی صفحه صاف کشیده و سپس با پوشش رنگی پر می‌کردند.
مانویان برای نشان دادن مفاهیم دینی از نقشمایه‌هایی قراردادی بهره می‌بردند. این طرح‌ها به‌صورت خلاصه شده با خطوط موزون و رنگ‌های لاجوردی، آبی، نارنجی، سرخ و سبز بودند. همیشه رنگی یکدست در پس‌زمینه تصویر به‌کار می‌رفت. ابتدا خطوط اصلی را با رنگ قرمز یا سیاه کشیده؛ سپس آنها را با رنگ ماده یا برگ زرمی پوشاندند و در نهایت قسمت‌هایی را قلمگیری می‌کردند.
نقاشی مانوی همانند آموزه‌های دینی خود برگرفته از سنت‌های ایرانی (اشکانی و ساسانی)، هنر هند و نیز دیوار نگاره‌های سغدی و از همه بارزتر هنر بودائی، است.
غالباً شخصیت‌های برجسته مانوی بر اورنگ (نیلوفر آبی) نشسته‌اند و وجود هاله‌ای دور سر شباهت چهره‌نگاری مانوی به بودائی را نشان می‌دهد. استفاده از خطوط نرم در طراحی جانوران و گیاهان نیز از خصوصیات این نقاشی است که این شیوهٔ پیکره نگاری مانوی با تغییراتی مختصر در نقاشی عهد سلجوقی نیز ظاهر شده است.
نقاشی‌های مانوی را می‌توان مکملی برای نوشته‌های دینی- عرفانی، شعرها، سرودها و نیایش‌های آنان دانست مانی و پیروانش برای بیان مفهوم آمیختگی نور و ظلمت و توصیف رستگاری روح و بهشت نور، از سنت کلامی و تصویری ارزشمندی بهره گرفتند، که تا مدت‌ها در آسیای میانه برقرار ماند و سپس توسط سلجوقیان در سراسر ایران گسترده شد چنانچه این جوهر زیبا شناختی مانوی را حتی در نسخه‌های مصور سده‌های بعدتر نیز می‌توان تشخیص داد.
بازنمودهای هنر سلجوقی از سنت‌های تصویری مانوی
در این عهد شاهد رشد و شکوفایی معماری، فلزکاری، سفالگری و نقاشی هستیم. احتمالاً گونه‌های مختلف نقاشی در دوره سلجوقی رواج داشته، اما به دلیل ویرانگری‌های بعدی مغولان، تعداد معدودی نسخ خطی مصور از آن دوره برجای‌مانده و بیشتر آگاهی ما از خصوصیات تصویری این دوره از نقاشی‌های روی سفالینه‌ها و ظروف موسوم به مینایی، است.
نگارگری این دوره آرایشی و دارای خصوصیاتی شبیه نقاشی روی سفالینه‌هاست؛ خمسه در این دوره توسط نظامی سروده شد و منبع الهامی برای نگارگران ایران شد. کتابی که به‌طورقطع به دوره سلجوقی تعلق دارد، منظومه عاشقانه «ورقه و گلشاه» نوشته «عیوقی» و با تصویرگری هنرمند ایرانی به نام «مؤمن محمد خویی» است که احتمالاً در نیمهٔ اول قرن هفتم هجری در آذربایجان فعالیت داشته است. این نسخه اکنون در کتابخانهٔ «توپ‌کاپی» سرای استامبل نگهداری می‌شود و شامل 71 نگارهٔ کوچک از صحنه‌های مختلف داستان از جمله، نوحه‌کردن گلشاه و گرفتارشدن ورقه به دست عدنان است.
از نظر شیوهٔ چهره‌نگاری، نقش‌پردازی و ترکیب‌بندی میان این اثر و تصاویر ظروف مینایی نزدیکی آشکاری دیده می‌شود.
آدم‌ها، جانوران و گیاهان با خطوط شکل‌ساز و در اندازه‌های غیرطبیعی ترسیم‌شده‌اند، بسیاری از زمینه این نگاره‌ها به رنگ‌های قرمز، سبز، آبی یا طلایی هستند و تمام فضاهای خالی با تصاویر ساده‌شده‌ایی از شاخه‌های مارپیچ گل‌ها و درختان و پرندگان در حال پرواز پُرشده است.
در بازنمایی عناصر تصویری و نوشتاری در این کتاب با نظمی متقارن و ساده مواجه می‌شویم. ملیکیان شیروانی با بررسی نسخه ورقه و گلشاه، ارتباط درونی میان نقاشی‌ها و متن منظومه یافت و همچنین سنت تصویری ساسانی و آسیای میانه (بودائی- مانوی) را در این کتاب تشخیص داد.
بر همین اساس، نگارگری ایران در دورهٔ سلجوقی به سبب دو ویژگی اساسی، نوع چهره‌نگاری و شیوهٔ کاملاً دمگیری (خطی) که سابقه‌اش تا آسیای میانه و سنت‌های تصویری مانوی و بودائی باز می‌گشت، از چنان قدرت و وحدت مثال‌زدنی برخوردار بود که خارج از جغرافیای ایران و در هر کجا که دست‌نشاندگان ترکان سلجوقی حکومت می‌کردند، آشکار بود.
قامت کوتاه، صورت‌های تمام‌رخ (گرد بدر نما) با دهان‌تنگ و چشمان مورب با دمگیری اندام‌های انسانی، گیاهان و جانوران و مناظر طبیعی برگرفته از سنت‌های نقاشی که ابتدا در ناحیه تورفان آسیای میانه به ظهور پیوست. سنت کتاب‌نگاری مانوی تا مدت‌ها در آسیای میانه باقی ماند و سپس به‌واسطهٔ سلجوقیان در سراسر ایران گسترش یافت. سلایق هنر مانویان را تا سده‌های بعدی نیز می‌توان در هنر نگارگری ایران بازشناخت.
دیدگاه تان را بنویسید