پایان تراژدی پرندگان میانکاله؛ مسئولان مانع تکرار مرگ پرنده‌های مهاجر می‌شوند؟

اعتمادآنلاین| تا همین چند سال پیش «شکار» بزرگ‌ترین آفت زندگی پرندگان مهاجری بود که راه زیادی طی می‌کردند تا به تالاب میانکاله برسند. اما از سال گذشته آفت جدیدی اضافه شد تا هر روز خبری جدید از مرگ‌ومیر پرندگان شنیده شود. روزهای آغازین این ماجرا در سال 98 اعلام کردند که 15 هزار پرنده مردند. مرگ‌ومیر پرندگان مهاجر در تالاب میانکاله اما اینحا به پایان نرسید. دی‌ماه که تمام شد، این آمار هم تا مرز 40 هزار پرنده رسید.

علت مرگ این پرندگان پس از بررسی سازمان دامپزشکی سم بوتولیسم اعلام شد. سمی که توسط یک باکتری کلستریدیوم بوتولینوم ایجاد می‌شود و پرندگان با بلع گیاهان یا حیوانات آلوده به این سم فلج شده و جان خود را از دست می‌دهند. فعالان محیط‌زیستی منطقه اما از همان ابتدا با این عامل سر خوش نداشتند و معتقدند بودند که بوتولیست نمی‌تواند علت این اتفاق تلخ برای پرندگان باشد. در همان سال 98، کمیته مشورتی تالاب میانکاله با انتشار بیانیه‌ای، به طور مفصل و کاملاً علمی، به بررسی این موضوع پرداخت و نتیجه یافته‌های علمی‌‌اش را در اختیار اعتمادآنلاین قرار داد. گزارشی که نتیجه سه هفته بررسی داوطلبانه کارگروهی از متخصصان مختلف و علاقه‌مند به حوزه محیط‌زیست بود. این جمع‌بندی حاصل 6 نوبت پایش میدانی (بهمن 1398) در بخش‌های گوناگون تالاب میانکاله و ساعت‌ها بحث و بررسی بر مشاهدات و اندازه‌گیری‌های صحرایی بوده است.

بر اساس این گزارش، ذخیره‌گاه زیست‌کره و تالاب بین‌المللی میانکاله که از سال 1348 در شبکه مناطق حفاظت‌شده ایران به منزله پناهگاه حیات وحش تحت محافظت قرار گرفته است، علاوه بر دارا بودن ارزش‌های ذاتی یک تالاب، برای مجموعه انسانی و طبیعی پیرامون خود نیز همواره به مثابه زیستگاه مهم پرندگان بومی و مهاجر مطرح بوده است، تا آنجا که بر آن نام بهشت پرندگان گذاشته‌اند. شوربختانه این زیست‌بوم امن و ارزشمند قریب به یک ماه است که به یکباره به قربانگاه پرندگان بی‌پناه بدل شده است. اما اهمیت این تالاب نهادهای رسمی و کارشناسان و خبرنگاران و کنشگران محلی را بر آن داشت تا موضوع را رها نکنند و به دنبال چرایی وقوع این فاجعه بزرگ محیط‌زیستی بروند. یکی از انگاره‌های مطرح‌شده در مقابل این اتفاق، اعلام قطعی سازمان محیط‌زیست درباره مسمومیت پرندگان به سم بوتولیسم تیپ C است. اما در گزارش منتشرشده از سوی سازمان دامپزشکی کشور در 16 بهمن‌ماه، کلی‌گویی و ابهاماتی ملاحظه می‌شود که دقت و قطعیت بررسی را خدشه‌دار ساخته است.

برای فعال شدن باکتری گرمادوست کلستریدیوم بوتولینوم که عامل بروز بوتولیسم تیپ C است، شرایط زیستگاهی بی‌هوازی، دمای بالا، آب با شوری متناسب، گستره pH معین، پتانسیل اکسیداسیون-احیای منفی و همچنین سوبسترای مناسب لازم است. تلفیقی از پرغذایی آب، رشد جلبک‌ها و ایجاد شرایط شکوفایی جلبکی و به تبعیت از آن افزایش بی‌مهرگانی مانند گاماروس‌ها و نرم‌تنان ریز و بنتوزها و همچنین کاهش اکسیژن محلول در آب شرایط را برای بروز بوتولیسم مهیا می‌کند. در عین حال، عدم تهویه و چرخش آب نیز برای برهم نزدن شرایط بی‌هوازی موثر است.

احتمالاتی که می‌توانند علت مرگ باشند

در بیانیه‌ کمیته مشورتی تالاب میانکاله برخی از دلایل اصلی آلوده شدن آب میانکاله برشمرده شد که به شرح زیر است:

مصرف گسترده کودهای کشاورزی اعم از شیمیایی و حتی حیوانی و سموم دفع آفات کشاورزی توسط کشاورزان منطقه و شسته شدن و انتقال سریع و باواسطه زهاب‌های حاوی این نهادها منجر به افزایش پرغذایی و مسمومیت آب تالاب می‌شود.

کانال خروجی فاضلاب کشتارگاه صنعتی طهماسبی در مجاورت قلعه پایان که به روایت افراد بومی به ‌رغم ادعای تصفیه و بازچرخانی آب، گاهی مملو از لجن و خونابه می‌شود. احتمال آلودگی تالاب با پساب حاوی بقایای پروتئینی از موارد بسیار مهم برای بررسی بیشتر است.

ورود تمامی زهکش‌های اطراف مزرعه کشت و صنعت گویا شامل زمین‌های زراعی و پرورش ماهی از کانال لایروبی‌شده و مسیر خالی از نیزار به تالاب دقیقاً در محل شروع کانون مرگ پرندگان

احتمال ورود پساب کارخانه کارتن مقوای امیرآباد که حاوی آلودگی‌های معدنی از جمله کربنات کلسیم، تالک، قطعات ریز الیاف کاغذ است که سمیت ندارند، اما باعث بالا رفتن TSS آب می‌شوند. افزایش کدورت آب ممکن است باعث مسدود شدن آبشش ماهی‌ها و در نتیجه خفگی آنها شود. اگرچه در پساب کارخانه‌های کاغذ ایران آلودگی آرسنیک و فلزات سنگین وجود ندارد، اما ترکیب سمی ترکیبات فنلی منشعب‌شده از لیگنین صنایع سلولزی خطری جدی است و احتمال راهیابی این پساب به تالاب نیاز به بررسی بیشتر دارد.

تکرار تراژدی مرگ پرندگان

سال گذشته نیز این تراژدی در تالاب میانکاله تکرار شده است و بر اساس اعلام سازمان محیط‌زیست مازندران، تا اسفندماه 99 بیش از 40 هزار پرنده دیگر هم جان‌شان را از دست دادند. نهادهای مسئول در این زمینه هیچ داده جدیدی ارائه نمی‌کردند و در حالی که سازمان دامپزشکی کشور علت این فاجعه محیط‌زیستی را مسمومیت بوتولیسم ذکر می‌کرد، دامپزشکان و کارشناسان محیط‌زیست بوتولیسم را به عنوان عامل این مرگ‌ومیر گسترده نمی‌پذیرفتند.

مسمومیت بوتولیسم عموماً منشاء طبیعی داشته و عامل بروز آن سمی است که توسط باکتری کلستریدیوم بوتولینوم تولید می‌شود. به گفته علی‌صفر ماکنعلی، رئیس سازمان دامپزشکی، این باکتری بی‌هوازی در گیاهان فاسد، لاشه موجودات و مواد حیوانی تکثیر شده و در بدن پرندگان مهاجر میانکاله سمی آزاد کرده که هضم آن به مسمومیت مرگبار بوتولیسم انجامیده است.

هرچند امسال از دامپزشکان و متخصصان مستقل برای بررسی لاشه‌ها دعوت به عمل نیامد و به عبارتی دیگر از حضور آنها در منطقه ممانعت شد، اما دامپزشکانی که سال گذشته لاشه‌های پرندگان مهاجر در میانکاله را کالبدگشایی کرده‌اند با اشاره به وجود ضایعات پاتولوژیک از جمله بافت‌مردگی در لاشه‌ها علت مرگ را نه مسمومیت بوتولیسم بلکه یک بیماری مانند پاستورلوز (وبای پرندگان) عنوان کرده‌اند.

مسئولان موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی نیز اخیراً در نشست جامعه دامپزشکان ایران اعلام کرده‌اند که سال گذشته در بررسی و آزمایش لاشه‌های پرندگان میانکاله، وجود باکتری عامل بیماری پاستورلوز (وبای پرندگان) تایید شده است.

کارشناسان مستقل محیط‌زیست لاشه 2 فلامینگو و یک چنگر را از میانکاله به یکی از آزمایشگاه‌های مورد تایید و طرف قرارداد سازمان دامپزشکی کشور در تهران تحویل داده‌ و در کمال شگفتی، مسئولان آزمایشگاه از کشت ریه این پرندگان باکتری پاستورلا مولتوسیدا، یعنی عامل بیماری پاستورلوز (وبای پرندگان)، را جدا کرده‌اند؛ یک بیماری حاد، واگیر و عفونی که برخلاف مسمومیت بوتولیسم که عموماً منشاء طبیعی دارد، به احتمال قریب به یقین، عوامل انسانی در بروز آن دخیل است.

وبا عامل نهایی مرگ پرندگان بود؟

اما نکته قابل توجه اینکه در پژوهشی که سال گذشته انجام شده بود محققان وجود یک بیماری را هم علت دقیقی نمی‌دانستند. بر اساس همان بیانیه که پیشتر ذکر آن رفت، از آنجا که این تلفات گسترده صرفاً در یک نوار کم‌عرض اما به طول حداقل 20 کیلومتر در جنوب غربی اتفاق افتاده و در سایر بخش‌های تالاب مشاهده نشده است، علت بروز آن را باید در شرایط خاص این نوار باریک جست‌وجو کرد. همین امر شیوع وبا یا سایر بیماری‌های مسری را به عنوان عامل مرگ‌ومیر زیر سوال می‌برد زیرا در صورت شیوع یک بیماری فرضی، بیماری باید در کل منطقه باعث تلفات می‌شد و به یک منطقه خاص محدود نمی‌شد.

ضمن اینکه نباید فراموش کرد دخالت انسانی هنوز عاملی مهم در این اتفاقات به شمار می‌رود. محمدعلی یکتانیک، فعال و کارشناس محیط‌زیست، با ابراز تاسف از اینکه تلفات بیش از 90 هزار پرنده مهاجر در تالاب میانکاله احتمالاً ناشی از عوامل انسانی است می‌گوید: «در حاشیه تالاب میانکاله کشتارگاه‌ها، مرغداری‌ها و کارخانه‌هایی از قبیل کارخانه کنسروسازی و کارخانه تولید برگه اسکناس وجود دارند که فاضلاب و پسابشان به تالاب میانکاله ریخته می‌شود و بر اساس منابع علمی، پساب‌های کشتارگاهی و فاضلاب‌های صنعتی به خصوص فاضلاب آلوده به فلزهای سنگین از عوامل بروز بیماری پاستورلوز در پرندگان هستند.»

او تلفات بیش از 90 هزار پرنده مهاجر در تالاب میانکاله طی زمستان‌های 98 و 99 را زنگ خطری برای سلامت عمومی جامعه می‌داند و توضیح می‌دهد: «عاملی که سبب این تلفات بی‌سابقه شده و به احتمال قوی منشاء انسانی دارد به مرگ پرندگان مهاجر ختم نخواهد شد. آنچه در میانکاله رخ داده حکایت از وجود یک بحران محیط‌زیستی در اکوسیستم منطقه دارد که قربانی آن قطعاً تنها پرندگان مهاجر نخواهند بود.»

زمستان تمام شده و فصل مهاجرت پرندگان از میانکاله رسیده است. احتمالاً تا زمستان سال آینده دیگر خبری از هیچ مرگی نخواهد بود، اما باید دید که در صورت قطعی شدن عامل وبا به عنوان دلیل مرگ این پرندگان، طی سال آینده جلوی تکرار این تراژدی گرفته خواهد شد یا خیر.