سد بیشتر به معنی کنترل‌کننده بیشتر سیلاب است؟/ اقدامات غیر سازه‌ای برای مقابله با سیلاب

اعتمادآنلاین| ‌ بیست و هفتم اسفندماه سال گذشته و درست چند روز مانده به آغاز سال 1398 سحر تاج‌بخش معاون وزیر راه و رئیس سازمان هواشناسی در یک نشست مطبوعاتی از پیش‌بینی‌های این سازمان مبنی بر در پیش بودن تعطیلات نوروزی بارانی و سرد در کشور خبر داد. همان روز نیز سازمان هواشناسی طی اخطاریه‌ای اعلام کرد روز 28 اسفندماه در استان گلستان بارش شدید باران، آب‌گرفتگی معابر عمومی، رخداد سیلاب و وزش باد شدید موقتی رخ می‌دهد و شدت بارش‌ها به‌ویژه در شرق گلستان و خراسان شمالی خواهد بود.

گلستان از بین چندین استانی که هشدار وقوع سیل را دریافت کرده بودند زودتر دچار باران سیل‌آسا شد و اوایل فروردین‌ماه امسال در برخی از مناطق شهری و روستایی این استان به‌خصوص بیش از دوسوم شهر آق‌قلا و حدود 10 روستای این شهرستان را 10 تا 50 سانتی‌متر آب فرا گرفت، به‌طوری‌که رفت‌وآمد در این مناطق تنها با قایق امکان‌پذیر بود.

با وقوع این بارش‌ها 14 رودخانه اصلی در بالادست گنبد و در بین راه، رودخانه‌های تا حدفاصل گمیشان، طغیان کردند چراکه به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان گلستان میزان بارش در برخی از ایستگاه‌های این استان به 315 میلی‌متر نیز رسیده بود درحالی‌که کل بارندگی متوسط استان در شرایط نرمال 450 میلی‌متر بوده است، به عبارتی افزون ‌بر 60 درصد بارندگی سالیانه در 24 ساعت رخ داد.

این درحالی است که وقوع بارش‌های نقطه‌ای در زمان کوتاه اما با شدت بسیار زیاد در استان گلستان مسبوق به سابقه بوده است و همواره خسارت مالی و جانی به همراه داشته بااین‌حال نبودِ یک برنامه جامع برای مدیریت این پدیده طبیعی در مناطق سیل خیر کشور جای تأمل است.

طبق گزارش‌ها تنها از سال 1370 تا 1395 بیش از 120 فقره سیل بزرگ و کوچک در استان گلستان رخ‌داده و حدود 7 هزار و 500 میلیارد ریال خسارت هم به این استان وارد شده است.

اما این پایان ماجرا نبود و بارش‌های ماه آغازین سال جدید در ادامه به بسیاری از مناطق مسکونی شهری و روستایی، راه‌ها، زمین‌های کشاورزی و حتی آثار باستانی بسیاری از نقاط کشور از جمله استان‌های مازندران، فارس، کرمانشاه، ایلام، لرستان و البته خوزستان خسارت وارد کرد.

شهرهای استان خوزستان همچنان در معرض سیلاب قرار دارند و به دلیل احتمال طغیان رودخانه کرخه و جاری شدن سیل در شوش، اهواز، حمیدیه، دشت آزادگان و هویزه دستور تخلیه 6 شهر و بیش از 174 روستا صادر شده است و به گفته کیامرث حاجی‌زاده مدیرکل مدیریت بحران خوزستان، بر اساس برآورد اولیه وقوع سیلاب اخیر در خوزستان تاکنون 40 هزار میلیارد ریال خسارت به استان وارد کرده است.

از سویی دیگر «محمد اسلامی» وزیر راه و شهرسازی روز سه‌شنبه در شهرکرد، خسارت سیلاب اخیر به زیرساخت‌های کشور را حدود 30 هزار میلیارد ریال برآورد کرد.

این درحالی‌که است که همه‌ساله بخشی از اعتبارات ماده 10(قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب 1380 برای حوادث غیرمترقبه) و 12(قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور مصوب 1387) و هم‌چنین حدودی از اعتبارات دستگاه‌ها برای کاهش خسارت‌های سیل هزینه می‌شود اما همچنان صدمات جبران‌ناپذیری از این بلای طبیعی به کشورمان وارد می‌شود.

اما به‌منظور بررسی علل وقوع بارش‌ها و سیلاب‌های سنگین اخیر و راهکارهای مقابله با آن و تحلیل دقیق‌تر برخی مطالب مطروحه در فضای رسانه‌ای از جمله قصور وزارت نیرو در مدیریت بهینه سدها و جلوگیری از بروز سیل اخیر یا ضرورت ساخت سدهای بیشتر در کشور برای مهار بارش‌های سیل‌آسا، با «هدایت فهمی» دکترای منابع آب و رئیس مرکز پژوهشی پژوه آب‌گستر و معاون سابق مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آب‌های وزارت نیرو به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

علل بارش‌های سنگین اخیر

رئیس مرکز پژوهشی پژوه آب‌گستر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ابتدا در پاسخ به دلایل بارش‌های سنگین اخیر در کشورمان تصریح می‌کند: درواقع بارش‌های زمستان و بهاره کشور به‌ویژه در مناطق غربی به‌طور عمده ناشی از فعالیت مرکز کم‌فشار روی دریای مدیترانه و مرکز کم‌فشار سودانی است.

فهمی افزود: به‌طوری‌که ورود سامانه‌های جوی از غرب کشور که از دریای مدیترانه و دریای سرخ رطوبت کسب کرده‌اند و برخورد آن‌ها با رشته کوه‌های زاگرس و صعود توده‌های هوای مرطوب، سرد شده و باعث افزایش بارش می‌شود، درنتیجه بارندگی‌های مناسبی را به‌ویژه در غرب کشور پدید آمد.

وی بابیان اینکه در بارش‌های سنگین و تا حدودی غیرعادی اخیر علاوه بر شرایط فوق‌الذکر عوامل دیگری نیز مؤثر بوده است، تلاقی و فعال شدن هم‌زمان هر دو سامانه جوی مدیترانه‌ای و سودانی و تقویت رطوبت توده هوا از روی خلیج‌فارس را در بروز بارش‌ها مؤثر دانست.

فهمی ادامه داد: ناهنجاری در محل استقرار رودباد (جت استریم) جنب‌حاره‌ای، ناشی از تغییر اقلیم به‌طوری‌که ایران در قسمت جلوی رودباد و زاگرس در معرض زبانه کم‌فشار آن قرار گرفت و شرایط برای نفوذ بادهای غربی و چرخنده‌های عرض‌های میانی فراهم شد.

علل صدمات سیلاب‌های اخیر

معاون سابق مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در پاسخ به پرسش ایرنا همچنین در خصوص علل اصلی وقوع سیلاب‌ها در کشور و صدمات وارده به مناطق شهری و روستایی نیز به ترتیب بارش‌های سنگین، تعرض و دست‌اندازی به حریم و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها، ضعف جدی در ساماندهی و لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها، نبودن برنامه جامع مدیریت سیلاب، طراحی و اجرای نادرست زیرساخت‌های شهری و روستایی و همچنین کاهش پوشش گیاهی و گسترش فرسایش وسیع در کشور و به‌طورکلی ضعف در آبخیزداری را از مهم‌ترین دلایل این رخداد برشمرد.

فهمی ادامه داد: به‌طور حتم غافلگیری و ناهماهنگی ارگانها و دستگاه‌های متولی مدیریت سرزمینی و به‌طورکلی ضعف شدید در حکمرانی و مدیریت سرزمینی از دیگر دلایل وقوع سیل در کشور محسوب می‌شود.

وی می‌گوید: البته برای مقابله با سیل جدا از سدسازی بسیاری از اقدامات دیگری نیز صورت گیرد که نگهداری و ساماندهی رودخانه‌ها از آن جمله است.

تعداد سدهای کشور کافی یا ناکافی؟

اما معاون سابق مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در خصوص برخی اظهارنظرها در خصوص اینکه حجم سیل امسال به دلیل ناکافی بودن تعداد سدهای آبی در کشور است، نیز اظهار کرد: معتقدم سدسازی دارای اصول و قواعدی است و بایستی در حد ظرفیت حوزه آبریز باشد و اینکه با یک اتفاق سیلابی به این شکل استدلال شود که باید سدهای بیشتری ساخته شود منطقی نیست.

فهمی با تأکید براینکه، ساخت یک سد به‌طورمعمول بر اساس نیاز منطقه و برآورد آمار بلندمدت حوزه آبریز برنامه‌ریزی می‌شود، افزود: در شرایط فعلی که در بسیاری از حوزه‌ها ظرفیت آبریز به مرحله نهایی رسیده است بایستی با احتیاط بیشتری در این خصوص تصمیم‌گیری کرد.

وی همچنین در خصوص اینکه آیا تعداد سدهای موجود در کشور مناسب است یا خیر، نیز تأکید کرد: با توجه به پراکندگی منابع آب کشور و ریزش‌ها در اقلیم متنوع کشور اقدامات سازه‌ای ما در بسیاری از حوزه‌های آبریز کشور اکنون به سقف خود رسیده است و نیازی به عملیات سدسازی نداریم.

وی با بیان اینکه الان 656 سد بزرگ و کوچک در کشور وجود دارد، گفت: سرجمع حدود 50 میلیارد متر مکعب حجم مخازن سدهای کشور است که قدرت تنظیمی آن‌ها حدود 38 میلیارد مترمکعب است.

وقوع سیل و صحت و سقم قصور وزارت نیرو در تخلیه آب مازاد سدها

رئیس مرکز پژوهشی پژوه آب‌گستر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه در خصوص برخی اظهارنظرها که یکی از دلایل وقوع سیل اخیر و لبریز شدن سدها را احتیاط بیشتر وزارت نیرو در طول سال به‌منظور حفظ منابع آبی سدها و جلوگیری از تخلیه آب مازاد می‌دانند، نیز اظهار کرد: وزارت نیرو همواره برنامه مناسبی در رهاسازی آب داشته است و مدیریت سدها به استثنای یکی دو سد مطلوب بوده است.

فهمی درعین‌حال اضافه کرد: البته ممکن است به دلیل خشک‌سالی‌های سال‌های اخیر و نیازی که به آب به‌خصوص در برخی مناطق خشک کشور وجود دارد ممکن است رهاسازی آب سدها در این‌گونه مناطق با احتیاط بیشتری صورت گرفته باشد.

وی در خصوص اینکه سرریز سدها و رودخانه‌ها چگونه باید کنترل شود، نیز اظهار کرد: اصولاً در طراحی یک سد در همان ابتدا برای زمان‌های وقوع سیل حجمی حدود یک‌سوم سد برای کنترل سیلاب در نظر گرفته می‌شود که به آن تل اندازی گفته می‌شود.

معاون سابق مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو ادامه داد: بنابراین مهم‌ترین مسئله در مدیریت مخزن سد آن است که طوری باید از سد بهره‌برداری صورت گیرد که در فصل‌های بارندگی و هنگام وقوع بارش‌های سنگین و سیل‌آسا باید حجمی از آب تخلیه‌ شده باشد تا از وقوع سیل جلوگیری شود.

چگونه سیلاب را مدیریت کنیم؟

رئیس مرکز پژوهشی پژوه آب‌گستر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه با تأکید بر اینکه، مهار و کنترل تمامی سیلاب‌ها ممکن نیست، معتقد است: تنها می‌توان با مدیریت سیلاب، میزان خسارات و تلفات انسانی ناشی از سیل را کاهش داد.

«مدیریت سیلاب به مجموعه‌ای از روش‌های متداول در مدیریت خطرپذیری در جهت تفکیک بستر رودخانه‌ها از خانه و اموال مردم و تأسیسات و ابنیه اطلاق می‌شود که با هدف بالا بردن ظرفیت حمل آب و رسوب در رودخانه‌ها و ذخیره و نگهداشت روان‌آب انجام می‌شود و شامل اقداماتی نظیر پیش‌بینی و اطلاع‌رسانی قبل رخداد سیل و مدیریت بحران و ترمیم پس از سیلاب نیز است».

اقدامات سازه‌ای برای مقابله با سیلاب

فهمی با توضیح اینکه اقدامات مدیریت سیلاب به دو گروه اقدامات سازه‌ای (سخت) و غیر سازه‌ای (نرم) تقسیم می‌شوند، افزود: اقدامات سازه‌ای به‌منظور تعدیل سیل و سیلاب روش‌های سنتی احداث سدها و سدهای تأخیری، دایک‌ها، اپی یا آبشکن‌ها، خاک‌ریزها، سیل‌بندها، اصلاح کانال‌ها، لایروبی و ساماندهی مسیل‌ها و آبراهه‌ها، انحراف و سرریزهای جریان‌های زیاد به مناطق بی‌خطر و اقدامات اصلاح زمین گفته می‌شود.

وی افزود: این اقدامات می‌توانند حجم رواناب، تراز اوج سیلاب، زمان اوج و تداوم و وسعت منطقه سیل، سرعت و عمق سیلاب و درنتیجه مقدار واریزه‌ها و رسوبات و آلاینده‌هایی که سیلاب حمل می‌کند را به حد مجاز برساند.

فهمی ادامه داد: در کنار این فعالیت‌ها باید به آبخیزداری و فعالیت‌های بیومکانیکی در حوضه‌های آبریز و جلوگیری از جنگل تراشی و از دست رفتن مراتع و پوشش گیاهی تأکید زیاد کرد.

رئیس مرکز پژوهشی پژوه آب گستر با بیان اینکه، اقدامات سازه‌ای در سه گروه اقدامات کوچک‌مقیاس، متوسط مقیاس و بزرگ‌مقیاس قابل دسته‌بندی است، افزود: طبقه‌بندی دیگر شامل اقدامات کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت است.

فهمی در توضیح بیشتر اقدامات کوچک‌مقیاس، با بیان اینکه، این اقدامات احتیاطی یا پیشگیرانه هستند که از سوی افراد و جوامع محلی که در مناطق سیل‌خیز زندگی می‌کنند، صورت می‌گیرد، افزود: این اقدامات معمولاً ارزان‌قیمت و با استفاده از لوازم ساده و در دسترس است که استفاده از کیسه‌های شن و ماسه، دیواره‌های حائل یا نگهدارنده، کانال‌های باز، تونل‌های کوچک‌مقیاس و تثبیت سطح زمین با پوشش گیاهی از آن جمله است.

معاون سابق مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو همچنین در خصوص اقدامات متوسط مقیاس نیز گفت: این اقدامات با ابعاد متوسط برای کاهش خسارات سیل یا تعدیل اثرات سیلاب است.

به گفته وی، این اقدامات شامل سدهای انحرافی، موانع دره و رودخانه‌ای، پادگانه‌های رودخانه‌ای (پله‌ای کردن رودخانه)، پل‌ها و حوضچه‌های نفوذ است. ساخت دایک‌ها و اپی‌ها (آب‌شکن) در مسیر رودخانه و ساماندهی دیوارهای رودخانه‌ها وسیله‌ای شهری در این دسته اقدامات قرار می‌گیرند.

فهمی در خصوص اقدامات بزرگ‌مقیاس به‌عنوان سومین بخش اقدامات سازه‌ای در مقابله با سیل نیز با تأکید براینکه، این اقدامات برای کنترل سیلاب است افزود: اقدامات بزرگ‌مقیاس شامل عریض کردن کانال‌ها و مسیل‌های قدیمی و لایروبی مسیل‌ها و آبراهه‌ها، احداث حوضچه‌های ذخیره آب، کانال‌های انتقال، سدهای تأخیری، اجرای طرح جامع مدیریت سیلاب‌دشت‌ها، ایجاد استحکامات زیرساختی، سدها و مخازن و هدایت جریان‌های مازاد بر ظرفیت رودخانه به مناطق پَست به‌منظور ذخیره‌سازی هرچه بیشتر آب است.

اقدامات غیر سازه‌ای برای مقابله با سیلاب

فهمی در ادامه این مصاحبه، تهیه و تدوین پهنه‌بندی سیل و نقشه سیل‌خیزی کشور با دوره برگشت‌های مختلف، تدوین مقررات برای توسعه نواحی در معرض خطر سیل و شناسایی سیلاب‌دشت‌ها با زیرساخت‌های کم‌ارزش، مدیریت خطرپذیری (ریسک) و پیش‌بینی و هشدار سیل، تخلیه، امداد، ترمیم و بازیافت پس از سیلاب (مدیریت بحران)، آبخیزداری به‌عنوان یکی از اقدامات مهم حفاظت و تسکین سیلاب از طریق افزایش پوشش گیاهی و تثبیت خاک و همچنین تدوین نظام مدیریت جامع سیل در کشور با مشارکت کلیه دستگاه‌ها و ترجمان‌های ذی‌ربط به همراه تدوین دستورالعمل‌های مربوطه را از مهم‌ترین اقدامات غیر سازه‌ای در مقابله با سیل در کشور برشمرد.

او همچنین هدایت و پخش سیلاب به اراضی پَست و از نظر اقتصادی کم‌ارزش که باعث تغذیه آب زیرزمینی و افزایش تراز آن نیز می‌شود را در کنار ظرفیت‌سازی زمینه‌های ارتقای آگاهی، درک و آمادگی برای سیلاب و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای روش‌های مشارکتی (مشارکت فراگیر مردمی) و مدیریت جامع و یکپارچه حوضه آبریز و همچنین استقرار سامانه بیمه سیلاب به‌عنوان سیاستی از سوی دولت، برای کاهش خسارات سیل را از دیگر اقدامات غیر سازه‌ای برای مقابله با سیل عنوان کرد.

تأثیر سیلاب‌های اخیر بر ذخیره منابع آب کشور

رئیس مرکز پژوهشی پژوه آب‌گستر همچنین با اشاره به اینکه، سیلاب‌های اخیر با وجود صدمات تأسف‌بار آن و به‌ویژه از دست رفتن جان تعدادی از هم‌وطنان که ضایعه بزرگی است، اثرات مثبتی نیز بر منابع آب کشور داشته است اظهار کرد: تاکنون حدود 6 میلیارد مترمکعب آب در مخازن سدها ذخیره شده است.

فهمی افزود: برآورد می‌شود حداقل بیش از یک میلیارد مترمکعب نیز به ذخایر آب زیرزمینی کشور اضافه شود.
وی همچنین در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا کشورمان پس از یک دوره خشک‌سالی وارد دوره تَرسالی شده است نیز با بیان اینکه امسال به‌عنوان سالی تَر محسوب می‌شود، افزود: البته رخداد یک سال تَر نمی‌تواند دلیلی برای ورود به دوره تَرسالی قرار گیرد.

معاون سابق مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو ادامه داد: اصولاً خشک‌سالی و ترسالی، دو روی یک سکه محسوب می‌شوند و بعد از دوره‌های خشک‌سالی، سال‌های تر نیز رخ خواهد داد. به‌ویژه در شرایط تغییر اقلیم، رخداد خشک‌سالی‌های شدید و سیلاب‌های مخرب با تواتر و شدت بیشتری اتفاق می‌افتد.

منبع: ایرنا