یک پیشنهاد مهم به دولت برای تولید برق از بستر دریاچه‌های خشک؛ توربین بادی در این مناطق نصب شود

مهدی زارع در یادداشتی با عنوان «شاید از خشکسالی در سیستان و بلوچستان بتوانیم...» در روزنامه اعتماد نوشت: در پی سفر دکتر پزشکیان به زاهدان و استان سیستان و بلوچستان در روز پنجشنبه اول آذر 1403 اعلام شده که دولت، قبل از حضور رییس جمهور از مردم این استان در مورد مهم‌ترین مسائل‌شان نظرسنجی کرده و آنها مهم‌ترین مساله‌شان را بحران آب دانسته‌اند. این استان با بحران آبی قابل توجهی مواجه است که مجموعه‌ای از عوامل اقلیمی، جغرافیایی و سیاسی-اجتماعی تشدید شده است. این استان دارای شرایط خشک و نیمه خشک است و میزان بارندگی محدود آن به‌طور متوسط به حدود ۱۵۰ تا 200 میلیمتر در سال است. منابع آب منطقه عمدتا از رودخانه‌ها، سفره‌های آب زیرزمینی و سیلاب‌های فصلی به دست می‌آید. با این حال، این منابع به ‌شدت تحت اثر استخراج بیش از حد، تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت قرار گرفته‌اند.

آثار تغییر اقلیم منجر به افزایش دما و تغییر الگوی بارش در سیستان و بلوچستان و در نهایت منجر به خشکسالی‌های طولانی شده است که دسترسی به آب‌های سطحی را کاهش داده و کمبود منابع آب موجود را تشدید می‌کند. اتکا به آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و خانگی منجر به کاهش قابل توجه سفره‌های زیرزمینی شده است. بسیاری از مناطق استان به دلیل پمپاژ بیش از حد برای اهداف آبیاری با کاهش شدید آب‌های زیرزمینی مواجه هستند. رودخانه هیرمند که از افغانستان به منطقه سیستان ایران می‌ریزد، برای کشاورزی محلی و تامین آب آشامیدنی ضروری است. با این حال سدسازی، انحرافات بالادست و نبود حاکمیت پایدار در افغانستان به‌طور قابل توجهی جریان ورودی به ایران را کاهش داده و منجر به کمبود آب بیشتر شده است. از سوی دیگر افزایش تقاضا برای آب به دلیل شهرنشینی و گسترش کشاورزی فشار بیشتری را بر منابع محدود وارد می‌کند. زیرساخت‌های ناکافی برای توزیع و مدیریت آب به هدر رفتن و استفاده ناکارآمد از منابع آب موجود انجامیده است.

بسیاری از مناطق روستایی به سامانه‌های قابل اطمینان آب آشامیدنی دسترسی ندارند.  سطح بالای فقر در استان توانایی جوامع محلی را برای سرمایه‌گذاری در شیوه‌های مدیریت پایدار آب یا فناوری‌هایی که بتواند برخی جنبه‌های بحران را کاهش دهد، محدود کرده است. کشاورزی برای بسیاری از ساکنان امرار معاش اولیه است. با این حال، کاهش ذخایر آب، عملکرد محصول و امنیت غذایی را تهدید می‌کند. دسترسی محدود به آب آشامیدنی تمیز منجر به مشکلات سلامتی مانند کم آبی بدن و افزایش حساسیت به بیماری‌ها می‌شود. با بدتر شدن شرایط، خطر مهاجرت جمعیت به دور از مناطق آسیب‌دیده در جست‌وجوی شرایط زندگی بهتر در جاهای دیگر وجود دارد. رقابت بر سر منابع کمیاب و البته مداخلات دشمنان خارجی به درگیری بین جوامع یا عملکرد مخرب گروه‌های تروریستی منجر شده است.

با مدیریت یکپارچه منابع آب می‌تواند به تعادل تقاضای رقابتی برای آب کمک و در عین حال پایداری را تضمین کند. بهبود زیرساخت‌ها برای ذخیره‌سازی در آبخوان‌ها و توزیع و آمادگی از قبل برای دوره‌های کوتاه ولی شدید بارندگی می‌تواند کارایی در نحوه استفاده از آب را افزایش دهد. همه اینها بودن مشارکت جوامع محلی در فرآیندهای تصمیم‌گیری در رابطه با مدیریت منابع نمی‌تواند منجر به راه‌حل‌های موثرتر متناسب با نیازهای خاص شود. خشکسالی در ایران در طول دوره دیرینه اقلیم به‌طور قابل توجهی به سوانح انجامیده و باعث قحطی گسترده محصولات، تلفات دام و فروپاشی بالقوه اجتماعی به دلیل محدودیت شدید دسترسی به آب شده است، بر تمدن‌های باستانی منطقه اثر گذاشته و منجر به جابه‌جایی جمعیت در مقیاس بزرگ و حتی درگیری‌هایی بر سر منابع کمیاب شده است. 

در گذشته کشاورزی دیم مبنای تامین غذا بوده و خشکسالی منجر به کمبود مواد غذایی و قحطی شده است. خشکسالی منابع آب در رودخانه‌ها و دریاچه‌ها را به ‌شدت کاهش داده و بر دسترسی به آب آشامیدنی برای جمعیت انسانی و دام اثر گذاشته است. در تاریخ ایران خشکسالی‌های شدید منجر به ناآرامی‌های اجتماعی، مهاجرت و درگیری‌ها بر سر دسترسی به منابع آبی شده است. در سال‌های اخیر به‌رغم وجود سیلاب‌های شدید بسیاری از مردم همان مناطق سیل‌زده سیستان و بلوچستان همچنان با کمبود آب و آسیب‌پذیری شدید در برابر خشکسالی مواجه هستند. رویدادهای شدید اقلیمی مانند موج گرمای فلج‌کننده ۱۴۰۲ که منجر به تعطیلی دو روزه در سراسر کشور و شاخص گرما تا 70 درجه سانتیگراد شد، نیز وضعیت را تشدید کرد. حال ببینیم آیا از دل این بحران می‌توانیم دنبال بعضی فرصت‌ها باشیم؟ با خشک شدن دریاچه‌ها، تولید برق آبی سنتی به‌طور فزاینده‌ای چالش‌برانگیز می‌شود. 

انرژی آبی برای تولید الکتریسیته به جریان آب کافی متکی است و زمانی که دریاچه‌ها خشک شوند نیروگاه‌های برق آبی کم توان‌تر می‌شوند. با این حال، این چالش می‌تواند منجر به نوآوری در روش‌های تولید انرژی شود. برای مثال پژوهشگران در حال بررسی فناوری‌های جدیدی هستند که کارایی ذخیره‌سازی آب را در دوره‌های بارش افزایش ‌دهد. دریاچه‌های خشک شده می‌توانند فرصت‌های منحصر‌به‌فردی برای تولید انرژی خورشیدی نیز ایجاد کنند. با کوچک شدن پهنه پوشیده شده با آب، مناطق وسیعی از زمین برای نصب پنل‌های خورشیدی در دسترس قرار می‌گیرد. این مناطق به دلیل طبیعت و عدم سایه‌اندازی درختان یا ساختمان‌ها، نور خورشید را به صورت مستقیم دریافت می‌کنند. مزارع خورشیدی را می‌توان روی این بسترهای دریاچه خشک ایجاد و زمین‌های غیرقابل استفاده قبلی را به سایت‌های تولید‌کننده انرژی تبدیل کرد. این رویکرد نه تنها به بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر کمک می‌کند، بلکه تضادهای کاربری زمین با کشاورزی یا توسعه شهری را به حداقل می‌رساند.

در مناطقی که دریاچه‌ها به دلیل تغییرات زمین شناختی یا عوامل اقلیمی و مداخلات انسانی با مدیریت غلط منابع آبی خشک شده‌اند، ممکن است منابع زمین گرمایی زیربنایی وجود داشته باشد تا از آنها برای تولید انرژی پاک استفاده کنیم. سیستان و بلوچستان محل سامانه‌های آتش‌فشانی فعال تفتان و بزمان هستند که منابع بالقوه انرژی زمین گرمایی از گرمای داخل زمین برای تولید برق یا ارایه راه‌حل‌های گرمایش مستقیم هستند.  بستر دریاچه‌های خشک به دلیل زمین مسطح و قرار گرفتن در معرض بادهای غالب اغلب شرایط مطلوبی برای توسعه انرژی باد دارند. توربین‌های بادی را می‌توان در این مناطق نصب کرد و به‌طور قابل‌ توجهی به تولید انرژی پاک بدون رقابت با استفاده از زمین کشاورزی یا سایر نگرانی‌های اکولوژیکی مرتبط با محیط‌های مرطوب‌تر کمک می‌کند. در حالی که دریاچه‌های خشک شده چالش‌هایی را برای منابع انرژی پاک سنتی مانند نیروگاه آبی ایجاد می‌کنند نیاز به بهبود فناوری‌های حفاظت از آب را نیز نشان می‌دهد که می‌توانند از شیوه‌های پایدار در کشاورزی و صنعت باشد. نوآوری‌هایی مانند سامانه‌های آبیاری پیشرفته و تکنیک‌های برداشت آب باران می‌توانند به کاهش اثرهای خشکسالی کمک کرده و در عین حال اطمینان حاصل کنند که از منابع آب شیرین باقیمانده به‌طور موثر استفاده می‌شود. ساحل مکران محل بالقوه تولید انرژی پاک از امواج ساحل و همچنین نیروگاه‌های بادی است . از پتانسیل انرژی پاک ساحل مکران می‌توان برای تامین انرژی در همان منطقه برای توسعه ساحلی جنوب شرقی ایران استفاده کنیم.