برنامه‌های تلویزیون بازتولید کلیشه‌های جنسیتی است

اعتمادآنلاین| مهدی منتظرقائم جامعه شناس در ابتدای سخنان خود در در نشست حلقه مطالعاتی مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه شناسی ایران، با اشاره به اینکه قبل از بازنمایی جنسیت بایستی در تحلیل برنامه های صدا و سیما مفهوم و سیاست ژانری را بررسی کرد؛ گفت: شایسته است بر اساس آرمان ژانری گفت چه برنامه هایی برای رادیو و تلویزیون شایسته است، چه برنامه های از لحاظ کمیت و کیفیت عرضه نماید و در آن کلیت ژانری آن را داوری نمود.

وی با اشاره به بخش هایی از برنامه دورهمی، همچون حضور مهمان ویژه وصحبت های وی در خصوص شرکتش در کلاس آموزشی به دلیل التماس کردن و اصرار او که به عنوان یک زن از موقعیت زنانه خود استفاده کرده یا اینکه در برنامه اعلام کرده بعد از بیرون آمدن از برنامه باید با پدرش تماس گرفته و به او توضیح دهد، گفت: زمانی که مکانیزم های مرد سالارانه سنتی از جمله سلطه پدر زن را سن بالا با خود میکشاند نباید فقط به مهران مدیری ایراد گرفت. نقش مهران مدیری به تنهایی در برنامه برساخته نمیشود بلکه در تعامل با زنان شرکت کننده در برنامه برساخته میشود و برساخت نقش تنها استراتژیک مهران مدیری نیست بلکه تمام ویژگی های سنتی در تعامل با زن ایرانی تحت سلطه مردسالارانه معنا پیدا میکند."یا در جای دیگر صحبت های زوجی در خصوص احترام و اعتراف زن بر بی تحمل بودن خودش، اینگونه تحلیل کرد که "حضور زنان درین برنامه و بازنمایی که از خود دارند نشان می دهد که این زنان دارای پذیرش بالایی از سلطه مردسالارانه و فرودستی زنانه بوده و مجری را خواسته یا بالاجبار به سمت تقویت منظر مردسالارانه و عرفی سوق می دهد و مهران مدیری در اینجا به واسطه حضور جنس زن در برنامه در چالش ایدیولوژیک قرار نمیگیرد تا مجبور شود گفتمان خود را از حالت جنسیت زده خارج کند.

وی ادامه داد : بایستی در تحلیل هر دو طرف را مد نظر قرار داد صرف اینکه یک برنامه ساز را مورد نقد قرار داد، در واقع نادیده گرفتن قالب مشارکتی برنامه است. هرچند در این آیتم مشارکتی نوع مخاطب، پوشش و... پیش بینی شده و صداو سیما جانب احتیاط را رعایت می کند اما با این حال نقش ها و گفت وگوهایی که در این فضا شکل می گیرد خواسته یا ناخواسته پذیرش تسلط مردانه و فرودستی زنانه است.

این استاد در جمع بندی سخنان خود در خصوص اینکه برای برون رفت از این مسئله چه باید کرد ؛تصریح کرد : آیا 40 میلیون زن ایرانی نقشی در کنش، نظریه پردازی و ظلم هایی که به آنها میشود ندارند؟ مکانیسم های مشارکت و هم افزایی مهم است. اولین اقدام این است است که از استراتژی فرافکنی دست برداشته و دست به عمل بزنیم.

اعظم راودراد، با بیان اینکه اگر قرار باشد به برنامه دورهمی بپردازیم، نیازمند داده هایی دقیق هستیم که بر اساس آن چند قسمت را تحلیل کنیم، گفت: اما آنچه در این جلسه می گویم بر اساس بازتاب ها و تحلیل های کلی و با توجه به قسمت هایی که تماشگر بوده ام، خواهد بود.

وی افزود: مهران مدیری به عنوان یک هنرمند، شخصی خلاق است و بحث ما اینجا بحث ارزشیابی توان هنری او نیست بلکه هدف ما پرداختن به مسائل اجتماعی نهفته در این آثار است. معمولا رسانه ها کمتر باورهای موجود را به چالش می کشند و این چندان عجیب نیست. پس ابتدا باید درباره تحلیل جنسیتی در برنامه های صدا و سیما سخن گفت البته در این باره تحقیقات مفصلی شده اما در جمع بندی می توان گفت تضاد بین زن سنتی و مدرن در سیمای ملی مشهود است.

این عضو حلقه مطالعات زنان در بخش دیگری از اظهارات خود با اشاره رویکرد استوارت هال درباره بازنمایی های رسانه ای گفت: از آنجایی که بازنمایی ها با مناسبات قدرت در آمیخته اند؛ تولید و اشاعه معانی مرجح در جامعه که همان مردسالاری یا به عبارتی فرادستی مردان و فرودستی زنان است را تقویت می کنند. به بیان دیگر رسانه از طریق برنامه های پربیننده ای چون دورهمی سعی در تقویت نابرابری دارد.

وی در بخش دیگری از اظهارات خود با اشاره به اینکه کلیشه ها نقش مستمری در بازتولید کلیشه های جنسیتی دارند؛ افزود: به طور مثال می توان به موضوع «حق طلاق»، که در واقع وکالت در طلاق است نه اعطای حق، اشاره کرد که از سوی مهران مدیری؛ مجری این برنامه با مفاهیم جنسیت زده ای مانند مردان مطیع زنان به مثابه امری طنزآلود مطرح میشود، که البته طرح این موضوع به جا بوده اما نه با کلامی غیر تخصصی . این ضعف به دلیل فقدان کارشناس ها و متخصصین حوزه جنسیت در نظارت بر محتواست که در اکثر نقاط جهان به دلیل اهمیت توسعه جنسیتی، این نظارت در حوزه فرهنگی وجود دارد. اما در سیمای ملی ما و برنامه های پرمخاطب، مثل دورهمی دیده نمیشود یا اینکه در جایی دیگری در واکنش به زنانی که برای حضور در ورزشگاه دست به تغییر چهره یا به عبارتی مقاومت زده اند، دست به تمسخر می زند و آن را بی مورد می داند. از موارد دیگری که می توان به آن اشاره کرد طرح موضوع«صیغه» به عنوان یک امرپذیرفته اجتماعی و در راستای حمایت از زنان است.

وی در پایان اظهارکرد: دورهمی همچون اغلب برنامه های سیمای ملی سعی دارد گفتمان غالب یا مردسالاری که با مناسبات قدرت گره خورده را بازتولید کند. و از این طریق به شکل آگاهانه یا غیرآگاهانه تبعیض علیه زنان را طبیعی و پذیرفته شده جلوه دهد.

این استاد مطالعات فرهنگی در همین راستا ادامه داد: فضایی که تصویر زن سنتی در آن غلبه دارد با ویژگی های کلیشه ای فرهنگی و سنتی یک مادر، همسر و دارای نقش های خانوادگی سنتی و نه اجتماعی. کمتر ما شاهد زن مدیر و توانمندی که حتی در خانواده از پس مشکلات بر بیاید در صداو سیمای ملی هستیم. پس وقتی از این فضای کلی صدا و سیمای ملی حرکت کنیم به سمت تحلیل برنامه ها و بطور مشخص برنامه های مهران مدیری و کلیت برنامه هایش، می توان از طنزی که تقریبا سال 74 با یک زوج باسم رامین و مریم شروع شد و پرمخاطب شد؛ آغاز کرد. در تمامی این برنامه ها تاکنون که تحلیل برنامه دورهمی مدنظر ماست، همچنان غلبه زن سنتی را می بینیم، همراه با اغراق هایی که به طنز بر می گردد. البته او هم زن و هم مرد را هجو می کند. اما بحث این است که در عین این هجوسازی، کلیشه های مسلط جنسیتی را همچنان پررنگ و موقعیت مسلط مردانه را می بینیم که در برنامه دورهمی به شکل آشکار و نهان، حمایت می شود.

راودراد ادامه داد : "مثلا مهران مدیری از واژه زن ذلیلی زیاد در برنامه هایش استفاده می کند. یا وقتی در سریالی دیگر از او، مردی با همسرش با محبت رفتار می کند، مورد تمسخر قرار می گیرد. بنابراین مدیری در کل دفاع مردانه از موقعیت مردانه مسلط در جامعه می کند و این در برنامه دورهمی نیز دیده می شد. تصویری که او از مردان مطیع در برنامه ها و ساخته هایش نشان می داد و به تمسخر می کشید تاحدی پارادوکسیکال بود. او از یک طرف با تمسخر موقعیت های همسر دوستی، از موقعیت مسلط مردانه دفاع می کند و از طرف دیگر، در جایی نشان می دهد که مردان مدعی قدرت و سلطه، در خانه یواشکی به همسران خود کمک می کنند و البته باز هم به شکل طنز و تمسخرآمیزی این موضوع را تصویر می کند. پس این رویکرد او در نمایش ها و بازنمایی ها، همواره پارادوکسیکال بوده است.

این استاد دانشگاه افزود:"برنامه دورهمی دوبخش متفاوت داشت. یکی نمایش ها و یکی بخش گفتگو با مهمانان و افراد در سالن. بازهم می بینیم هجو زنان و مردان در نمایش ها صورت می گیرد و مثلا سیامک انصاری را می بینیم که در دورهمی هم مانند شبهای برره تنها شخص عاقل در نظر ما و عموم است. اما ویژگی های هجوآمیز مردان و زنان کاملا متفاوت است. در دورهمی، مردان فرصت طلب و مادی گرا اما زنان ساده لوح و فاقد قدرت تشخیص، نشان داده شدند. همین خصوصیات را در یکی از بخش های دورهمی، کاراکتری به نام" قیمت" وجود داشت که ویژگی بارز او زرنگی است اما همسری کاملا مطیع داشت که معایب شخصیتی او را حسن می دید.

وی در همین راستا ادامه داد: این نوع بازنمایی مهران مدیری از نقش های جنسیتی بود اما در بخش گفت وگو با مهمانان زنان موفقی را می دیدیم. در مواردی که اواخر من به قصد بررسی دیدم، در ظاهرسوالات عمومی بودند و چندان جنسیت زده نبودند. اما بخش هایی که زنان و مردان بالا می آمدند، با اینکه اغلب زنان خانه دار بودند. اما گاهی زنانی بالا می امدند که شاغل بودند و اتفاقا" شغل های خاصی داشتند. پس به نظر من در قسمت گفت وگو با حضار نمی توان گفت چندان کلیشه ای بوده است.

راودرارد در پایان، بحث خود را اینگونه جمع بندی کرد: "در نهایت اینکه مهران مدیری در صدا و سیما برنامه دارد، کلا نشان از این دارد که رویکرد جنسیتی او به صدا و سیما نزدیک است. بخش های غیر نمایشی برنامه کمتر جنسیت زده بود اما درباره خود مهران مدیری و دیگر آثارش می توان به نکته مثبتی هم درباره نقش او در طنز و معرفی زنان بازیگر طنز اشاره کرد. او از معدود کسانی بود که نقش های تصویری طنز برای زنان نوشت و امروز می بینیم که علاوه بر او، دیگران هم نقش های تصویری طنز برای زنان نوشته اند و زنان توانستند توانمندی تصویری خود را نشان دهند. و از این جهت که چنین نقشی برای زنان در برنامه های او برجسته شد، می تواند جنبه مثبت برنامه های وی باشد.

شیما شعاعی؛ عضو حلقه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی در ابتدای این جلسه با اشاره به اینکه بازنمایی ها، یک ساخت رسانه ای و زبانی واقعیت هستند؛ گفت: پس ریشه در گفتمان و ایدئولوژی حاکم دارند.

وی ادامه داد: از آنجایی که سیمای جمهوری اسلامی یک رسانه ملی و سراسری است، بازنمایی های آن شناخت و باور عمومی درباره واقعیت را شکل می دهد و تجربه ما از بررسی برنامه های مختلف تلویزیون نشان می دهد بازنمایی های جنسیت زده و تبعیض آمیزی در این رسانه تولید و بازتولید شده است. پس می توان نتیجه گرفت سیمای ملی ما طی 40سال گذشته برخلاف آنچه در قانون اساسی مبنی بر برابری زنان و مردان و همه احاد جامعه آمده است، عمل کرده البته در این راستا باید در نظر داشت این بازنمایی بر مبنای گفتمان موجود که همان مردسالاری است، شکل گرفته است.