11 میلیارد تومان، خسارت خروج هر نخبه از کشور/ آمریکا رتبه نخست مهاجر‌پذیری از ایران

اعتمادآنلاین| منظور از فرار مغزها، فرآیندی است که به واسطه آن یک کشور افراد تحصیلکرده و با‌استعداد خود را از دست می‌دهد. این اتفاق یک مشکل بزرگ است زیرا کشوری که با فرار مغزها روبه‌رو شود در واقع افراد متخصص خود را از دست داده و از سختی‌های اقتصادی فراوانی رنج می‌برد.

افرادی که در این کشورها باقی می‌مانند، دانش و تخصص لازم برای ایجاد تغییر و بهبود شرایط جامعه را نخواهند داشت و آن کشور با مشکل و عدم پیشرفت روبه‌رو می‌شود. طبق نظر پژوهشگران و بر اساس متون مربوطه، دو دیدگاه کاملا متفاوت (سنتی و نوین) در زمینه تبعات فرار مغزها روی کشورهای مبدا وجود دارد. برخی محققان بر آثار مضر مهاجرت نیروی انسانی متخصص بر اقتصاد کشورهای مبدا تاکید کرده و بیان می‌کنند این پدیده از طریق کاهش نیروی کار ماهر آثار منفی بر اقتصاد کشورهای مبدا دارد. اما گروهی نیز می‌پندارند که این پدیده، آثار مثبتی نیز دارد که از میان آنها می‌توان به افزایش انگیزه کسب تحصیل در جامعه، انتقال دانش و تکنولوژی از طریق برگشت مهاجرت‌های کوتاه‌مدت، شکل‌گیری آثار شبکه‌ای مهاجرت و درآمد برگشتی به کشورهای مبدا اشاره کرد.

برای روشن‌تر شدن این موضوع، محققان کشور مطالعه‌ای را انجام داده‌اند که در آن سعی شده است با دیدگاهی علمی، برندگان و بازندگان فرار مغزها در کشورهای منطقه خاورمیانه با تاکید بر سرمایه انسانی مورد بررسی قرار گیرند. در این تحقیق، پژوهشگران دانشگاه ایلام به شفاف‌کردن علامت و اهمیت آثار فرار مغزها بر انباشت سرمایه انسانی و نیز قضاوت درباره دیدگاه‌های سنتی و نوین در متون نظری فرار مغزها در کشورهای منطقه خاورمیانه از جمله کشورهای ایران، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، قطر، لبنان، عمان، عربستان سعودی، سوریه، ترکیه، امارات متحده عربی و یمن طی سال‌های 1991 تا 2010 پرداخته‌اند.

نتایج بررسی محققان نشان می‌دهد که کشورهای ایران، اردن، لبنان، ترکیه و امارات متحده عربی کشورهای متضرر از فرار مغزها بوده‌اند و سایر کشورهای مورد بررسی، از این امر منتفع شده‌اند. بنابراین با توجه به این‌که نرخ فرار مغزها از ایران باعث زیان خالص در اقتصاد ایران شده، لازم است سیاستمداران ترتیبی اتخاذ کنند که مجموعه عوامل دافعه در ایران را کاهش دهند و مجموعه عوامل جاذبه را تقویت کنند، به‌طوری‌که ضریب ماندگاری نخبگان در ایران افزایش یابد.

بهره وری توسعه یافته‌ها از کشورهای در حال توسعه

امیر واعظی‌آشتیانی، کارشناس اقتصادی در پاسخ به «جهان صنعت» پیرامون هزینه‌هایی که در پی «فرارمغزها» بر کشور تحمیل می‌شود می‌گوید: بر‌اساس تحقیقی که دهه گذشته پیرامون هزینه‌های انجام شده برای تحصیل هر فرد انجام می‌شود، شاهد آنیم که آموزش ابتدایی تا پایان دوره دکترا حدود 11 میلیارد تومان است. این فرد در صورت ارائه توانمندی‌های خود به کشور این هزینه را جبران می‌کند، اما این در حالی است که هزینه‌ها با مهاجرت افراد نخبه از خزانه کشور خارج شده و بی‌ثمر می‌ماند.

واعظی آشتیانی در ادامه با تاکید بر بهره‌وری کشورهای اروپایی و آمریکا از سرمایه‌گذاری‌های کشور مبدا‌ بر افراد نخبه معتقد است: اگر امروز شاهد بهره‌وری دانشگاه‌های اروپایی و آمریکا و همچنین مراکز علمی مثل ناسا هستیم، بی‌شک به دلیل نالایقی مسوولان ارشد کشور در حوزه سیاستگذاری‌های علمی و اقتصادی کشور است. روشن است کشورهای توسعه‌یافته، نخبگان تحصیلکرده را از کشورهای مبدا که اتفاقا کشورهای جهان سوم و در حال توسعه هستند جذب کرده و در نهایت حتی علیه کشور مبدا‌ مورد استفاده قرار می‌دهند.

به گفته این کارشناس اقتصادی بی‌توجهی به توانمندی نخبه‌ها و فراهم نکردن موقعیت‌های شغلی مناسب برای این گروه دلیلی محکم برای خروج آنها از کشور است. در چنین شرایطی پر‌واضح است که مسوولان فاقد درک و دانش ارشد تصمیم‌ساز در کشور مسوول همه هزینه‌هایی هستند که به دلیل خروج این سرمایه‌ها بر کشور تحمیل می‌شود.

مهاجران ایرانی ماندگارتر هستند

همچنین به گزارش هفتم دی‌ماه خبرگزاری ایرنا، بهرام صلواتی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور می‌گوید: برخلاف باور عموم، ایران بالاترین رتبه فرار مغزها در جهان را ندارد. آمارهای موجود نشان می‌دهد کشور ما پس از هند، فیلیپین، آمریکا و کانادا، رتبه چهارم را در فرار مغزها دارد. در سال 2018، تعداد دانشجویان مهاجر از ایران 12 هزار و 700 نفر اعلام شده که از این میان رتبه 12 را میان دانشجویان خارجی آمریکا دارا هستیم.

صلواتی در ادامه افزود: ایران کشوری است که نرخ ماندگاری بالاتری در مقصد نسبت به کشورهای هند و چین دارد. 90 درصد دانشجویان ایرانی پس از اتمام تحصیل در آمریکا می‌مانند. همچنین باید توجه کرد وضعیت مهاجرت دانشجویان و نخبگان ایرانی آنگونه که در اذهان عمومی منفی و با رتبه‌های بالا به نظر می‌رسد، نیست. وی تصریح کرد: در حال حاضر سهم مهاجرت دانشجویان در ایران نسبت به افزایش جمعیت آنها، شیب نزولی یافته و از دو درصد جمعیت دانشجویان مهاجر در دهه‌های 90 میلادی به یک درصد در سال 2016 رسیده است.

عضو هیات علمی موسسه مطالعات مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور درباره آمار جهانی مهاجرت گفت: در یکی دو سال اخیر آمار مهاجران جهان به 260 میلیون رسیده و از هر 30 نفر یک نفر در دنیا مهاجر است. جمعیت مهاجران دنیا با سرعت بالایی در حال افزایش است. این فقط مختص ایران نیست و در دنیا هیچ کشوری تنها گیرنده و تنها فرستنده ندارد.

نبود آمار دقیق از فرار مغزها

صلواتی همچنین با اشاره به نبود آمارهای دقیق و رسمی درباره مهاجرت ایرانیان افزود: در مجموع پنج تا شش میلیون دانشجوی مهاجر در دنیا داریم که با احتساب دانشجویانی که آنلاین در حال تحصیل هستند، 13 تا 14 میلیون مهاجر دانشجو در جهان داریم. بیشتر مهاجران در مقطع تحصیلات تکمیلی هستند. 42 درصد مهاجران دانشجو، کارشناسی ارشد و 9 درصد در مقطع دکتری مشغول به تحصیل‌اند. در خاورمیانه اما مهاجران دانشجو بیشتر در مقطع کارشناسی تحصیل می‌کنند.

وی در‌باره پراکندگی دانشجویان مهاجر در جهان گفت: چین با جمعیت حدود دو میلیارد نفری، 700 هزار دانشجوی مهاجر دارد. آمریکا نیز با کاهش سهم 23 درصدی در سال‌های اخیر دانشجویان مهاجر دارد. ایران نیز با 51 تا 53 هزار دانشجوی مهاجر میان کشورهای جهان در رتبه دهم و یازدهم قرار دارد.

وی عنوان کرد: از میان هر دو دانشجوی مهاجر در آمریکا یک موقعیت شغلی آکادمیک برای این کشورها ایجاد می‌شود. از این رو دانشجویان مهاجر بین‌المللی در آمریکا که به حدود یک میلیون نفر می‌رسند، حدود 500 هزار شغل دانشگاهی برای این کشور ایجاد می‌کنند. حدود 26 میلیارد دلار در سال گردش مالی این بازار جذب دانشجو است. طرح‌های ضد‌مهاجرتی دونالد ترامپ، آمریکا را از مقصد مهاجرت خارج کرده است.

آمریکای شمالی رتبه نخست مهاجر‌پذیری از ایران

این استاد دانشگاه با بیان اینکه بیشترین مهاجران ایران به آمریکای شمالی، اروپا‌ی غربی و اقیانوسیه می‌روند، گفت: طبق آمار رسمی، ایران حدود 5.1 میلیون مهاجر در دنیا دارد و حدود سه میلیون مهاجر رسمی از افغاستان و عراق پذیرفته است. در حالی که در آمار غیررسمی صحبت از 8-7 میلیون مهاجر ایرانی در جهان است.

صلواتی بر اساس آمارها می‌گوید: ایران رتبه 31 در کشورهای مهاجرفرست داشته و سالانه 30 تا 40 هزار مهاجر به سراسر دنیا می‌فرستد. این احساس اشتباه است که همه می‌روند و ما جامانده‌ایم. پیش از انقلاب بالاترین جمعیت دانشجو در آمریکا را داشتیم که این روند تا سال‌های اخیر کاهش نزولی داشت اما در چند سال گذشته با شیب ملایمی افزایش یافت.

فرار مغزها، هزینه‌ای غیرقابل بازیابی

داوود سوری، کارشناس اقتصادی درباره هزینه وارده به کشور به دلیل مهاجرت افراد تحصیلکرده و نخبه یا به عبارتی «فرار مغزها» به «جهان صنعت» می‌گوید: محاسبه ضربه‌ای که فرار مغزها به کشور تحمیل می‌کند به همان میزان که دشوار و پیچیده به نظر می‌رسد، ساده و ملموس نیز هست. بدیهی است تحصیل افراد هزینه‌هایی را بر کشور متحمل می‌کند. این هزینه‌ها اما با فرار مغزها کاملا بی‌حاصل شده و هیچ سودی را به چرخه اقتصاد کشور بازنمی‌گرداند. به بیانی دیگر آموزش عالی وارد چرخه‌ای می‌شود که صرفا هزینه است و بازگشت سرمایه در آن بی‌معنی است.

این کارشناس اقتصادی در ادامه با اشاره به ضرر و زیانی که آسیب‌های فرارمغزها بر اقتصاد کشور تحمیل می‌کند، گفت: هر آنچه بعد از فرار مغزها برای کشور باقی می‌ماند چیزی نیست مگر از دست رفتن همه برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و همچنین نابودی چشم‌اندازی که برای توسعه دانش و اقتصاد کشور تعریف شده بود. در چنین شرایطی بازیابی دوباره هزینه‌های گذشته خود زمان قابل توجهی از توسعه کشور را نابود کرده و باری دیگر هزینه‌ها تکرار می‌شود؛ هزینه‌هایی چند‌باره که نه تنها توسعه و پیشرفت کشور را با تاخیر مواجه می‌کند، بلکه نمی‌توان امید داشت نخبه‌های از دست رفته به کشور بازگردند. این موضوع به واقع همان هزینه‌ای است که هرگز بازیابی نخواهد شد.

نکته مهم و قابل بررسی اما درباره عدم بازیابی این سرمایه چیست؟ سوری در این‌باره تاکید می‌کند: آنچه موجب «فرار مغزها» می‌شود، در حقیقت نبود برنامه‌ریزی اقتصادی همه‌جانبه در کشور است. نقطه ضعف اساسی آن است که افراد احساس می‌کنند بر اساس دانش و توانمندی‌های خود امکان کسب درآمد نداشته و مدام دچار سرخوردگی اقتصادی و اجتماعی می‌شوند. بدیهی است نخبگان خواهان بهره‌وری همه‌جانبه از توانمندی‌های خود هستند. راهکارهای مناسب پیرامون بهره‌وری از این توانمندی‌ها اما مورد توجه قرار نگرفته است. از همین رو نمی‌توان انتظار داشت افراد به دنبال شرایط بهتر اقتصادی از کشور مهاجرت نکنند.

تلاش برای بازگشت سرمایه

توسعه کشور با بی‌توجهی نسبت به موضوع «فرار مغزها» ممکن نیست. این موضوع اما در حالی است که سالیان سال شاهد پژوهش‌های گسترده، گزارش‌های رسانه‌ها و البته انتشار حجم انبوهی از مقالات علمی توسط نخبگان کشور پیرامون این موضوع بوده‌ایم. همه بررسی‌ها اما همچنان ابتر باقی مانده است. «فرار مغزها» هرچند مقوله‌ای هزینه‌آفرین برای کشور است اما شواهد بیانگر آن است که این هزینه‌های سنگین چنان اهمیتی برای سیاستگذاران ندارد. حال آنکه اگرچه بررسی و کشف همه دلایل «فرار مغزها» ممکن نیست اما عدم تامین مالی نخبگان همواره از دلایل انکار‌ناپذیر بوده است.

منبع: روزنامه جهان صنعت