سید حسن حسینی: جوامع بسته احساس خطر بیشتری نسبت به فضای مجازی می کنند/  بهرام بیات: مسوولین ما از فضای مجازی می ترسند / علی‌محمد رجبی: آمادگی پذیرش فضای مجازی را نداشته باشیم گسست فرهنگی ایجاد می‌شود

اعتمادآنلاین| نوزدهمین جلسه از سلسله نشست‌های «نقد و اندیشه» با حضور سید حسن حسینی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران، بهرام بیات عضو هیات‌علمی دانشکده دفاع ملی و علی‌محمد رجبی کارشناس امنیت فضای سایبری برگزار شد.

گسست فرهنگی عامل آنومی جامعه

در ابتدای این جلسه سید حسن حسینی با اشاره به نظریه مارشال مک لوهان مبنی بر اینکه تبدیل‌شدن جهان به دهکده جهانی اظهار کرد: در حال حاضر ما در جهان تکه‌تکه یا جزیره‌ای زندگی می‌کنیم که صرف‌نظر از وجود مرزها دهکده‌های مشابه در آن وجود دارد که بخشی از آن نیز در مرزهای ملی در حال شکل‌گیری است.

وی با اشاره به اینکه کشورهای اروپایی عمدتا از سایر کشورها با فرهنگ های مختلف مهاجر پذیرند اظهار کرد: سیاست داخل کردن و همشکل سازی فرهنگی مهاجرین در جامعه پذیرنده از سیاستهای مهم این کشورها به بشمار می رود در این میان با ورود شبکه های ماهواره ای و توجه مهاجرین به کانالهای کشورهای مبدا، نه تنها سیاستهای هم شکل سازی کشورهای صنعتی غرب ناکام ماند، بلکه مهاجرین و حتی نسلهای سوم آنان به فرهنگ بومی و ابا و اجدادی خود بازگشت کردند.

حسینی ادامه داد: اسلامگرایی مسلمانان در این کشورها نیز ناشی از این نوآوری تکنولوژیکی و رسانه ای شبکه های ماهواره ای است.

این استاد دانشگاه درباره اعتراض جلیقه زردها در فرانسه نیز توضیح داد: اعتراض این افراد ابتدا از فضای مجازی آغاز و سپس با پوشیدن لباس های مخصوص به خیابان ها کشیده شد تا جایی رسید که برای کنترل آنها فرانسه مجبور شد تا از پلیس ضدشورش استفاده و معترضان را سرکوب کند.

وی افزود: دامنه اعتراضات جلیقه زردها در فرانسه به سایر شهرهای اروپا نیز گسترش یافت که این متأثر از فضای مجازی است.

حسینی با اشاره به گسست اجتماعی و تاکید بر اینکه معمولا رفتارهای انحرافی قابل کنترل است که پیشگیرانه باشد گفت: خانواده و نهادهای آموزشی در پیشگیری از جرایم نقش مهمی دارند در این میان نقش رسانه ها بسیار مهم است.

این جامعه شناس تاکید کرد: اگر در جامعه ای گسست میان الگوهای تربیتی خانواده ها با الگوی رسانه های رسمی به وجود بیاید باید منتظر حالت آنومی (ناهنجاری) باشیم که این بدترین وضعیت برای یک جامعه است. البته فضای مجازی می تواند این شکاف و گسست را ترمیم کند.

حسینی با بیان اینکه متولدین دهه 70 به بعد بیشتر تحت تاثیر فضای مجازی قرار می گیرند گفت: نسل های قبلی بسیار کمتر از این فضا تاثیر می‌گیرد به دلیل اینکه شخصیت آنها شکل گرفته است وقتی با این فضا برخورد می کنند قدرت انتخاب دارند اما نوجوان قدرت انتخابش ضعیف است زیرا خانواده و مدرسه نتوانسته به وظایف خود عمل کند.

وی افزود: در جوامعی همچون آلمان و فرانسه نوجوانان و جوانان بر خلاف جامعه ایران تا این حد تحت تاثیر فضای مجازی نیستند چرا که فاصله جدی بین الگوهای رسمی و غیر رسمی وجود ندارد.

قوانینی که منجر به قانون‌شکنی می‌شود

این استاد دانشگاه با اشاره به صدور دستور فیلترینگ تلگرام در سال گذشته توسط دادستانی تصریح کرد: قانونگذاران باید به این نکته توجه داشته باشند که قوانینی وضع کنند که قابلیت اجرا داشته باشد نه قابلیت دور زدن. صدور دستور فیلترینگ تلگرام موجب شد تا افراد به سمت فیلترشکن ها و به نوعی قانون‌شکنی بروند که با ادامه این روند قبح قانون‌شکنی در جامعه شکسته می‌شود و در موارد دیگر نیز این موضوع به راحتی قابل مشاهده می‌شود.

جامعه ایران در مرحله گذار

بهرام بیات درباره گسست اجتماعی نیز گفت: مقابل گسست اجتماعی، انسجام اجتماعی است که طبق سه پایه ثبات سیاسی، وحدت نگرش و هم فهمی و عنصر هماهنگی ساختاری تعریف می‌شود.

این جامعه شناس با اشاره به اینکه ما در دوره انسجامی قرار گرفته ایم گفت: ما در دوره تاریخی خاص قرار داریم و در حال گذر از یک دوره انسجامی قدیمی به دوره انسجامی جدید هستیم.

بیات خاطرنشان کرد: این در حالی است که هنوز به طور کامل دوره انسجامی قدیم را رها نکرده ایم و دوره جدید هم هنوز طرح مفهومی کاملی ندارد. من به عنوان کارشناس اجتماعی معتقدم در دوره گذار هستیم و ما از دوره ای گسست می کنیم و به دوره انسجامی جدید وارد می شویم که این دوران مانند عوارض بلوغ برای یک نوجوان است که از آن به عنوان دوره بحران می توان نام برد.

این جامعه‌شناس با اشاره به قرار گرفتن جامعه در دوره گذار تصریح کرد: باید توجه داشته باشیم که ما نمی توانیم جلوی شکل‌گیری این دوره جدید را بگیریم و اما می توانیم زمینه را برای آن فراهم کنیم.

بیات با اشاره به اینکه در دهه 80 شیطان پرستی در میان برخی محافلی ظهور و بروز پیدا کرد بود تصریح کرد: آن زمان شیطان پرستی بین جوانان 17 تا 25 سال شیوع پیدا کرده بود که عده ای خواستار برخورد امنیتی با این مسئله بودند و در مقابل ما خواستار برخورد جامعه شناختی بودیم و بر همین اساس هم از آن به عنوان «هوس اجتماعی» یاد کردیم. آن زمان این معضل در طبقات متوسط به بالا دیده می شد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: سال 85 با مجوز ما این افراد در دانشگاه تهران جمع شدند و جلسه ای برگزار کردند. پس از آن دیگر شیطان پرستی مسئله خانواده‌های ایرانی نبود و عملا به پایان رسید. یعنی این مسئله با خروج از شکل زیرزمینی دیگر امکان تبدیل شدن به یک مسئله و بحران اجتماعی را پیدا نکرد.

وی تصریح کرد: مستندهای هم در قالب برنامه شوک در این زمینه ساخته شد که ابتدا برای پخش آن مقاومت های صورت گرفت ولی در نهایت از تلویزیون پخش شد و همین امر باعث تا تعداد رجوع کنندگان به این مسئله کاهش پیدا کند که در این زمینه رسانه‌ها نقش بسیار مهم و ویژه ای ایفا کردند.

فضای مجازی همان فضای واقعی است

علی‌محمد رجبی درباره تفکیک فضای مجازی و فضای واقعی توضیح داد: همان طور که علامه جوادی آملی تاکید دارند فضای مجازی همان فضای واقعی است و مقام معظم رهبری نیز فضای مجازی را بخشی از حقیقت می دانند و می فرمایند «بعضی‌ها اصلاً در فضای مجازی تنفّس میکنند؛ اصلاً آنجا تنفّس میکنند، زندگی‌شان در فضای مجازی است».

وی افزود: امروزه رسانه های مجازی به یک تربیت کننده قوی تبدیل شده اند و در برخی مواقع فرزندان با تاثیرپذیری از فضای مجازی سبک زندگی متفاوتی با خانواده و حتی ارزش های حاکم بر جامعه پیدا می کنند.

این کارشناس امنیت سایبری با بیان اینکه فضای مجازی نکات مثبت و منفی فراوانی دارد اظهار کرد: اگر آمادگی برای پذیرش فضای مجازی را نداشته باشیم گسست فرهنگی ایجاد می‌شود.

وی در ادامه با تشریح چهار مولفه مهم تاثیرگذار فضای مجازی بر گسست های اجتماعی در ایران گفت: نخستین مولفه این است که ایران سرزمینی با تنوع قومیت، نژاد، مذهب و ... است که این گوناگونی در ضمن زیبایی می تواند در صورت تحریک به گسست منتهی شود، پس عوامل زمینه ای ایران وجود دارد؛ دوم اینکه کافی نبودن آمادگی کشور برای حکمرانی هوشمند از نظر قوانین، مقررات و زیرساخت و ضعف دانش، مهارت و سوادرسانه ای در مسئولین کشور؛ سوم اینکه جریان داشتن جنگ نرم و جنگ شناختی، توسط دشمن قدرتمند با توانایی حکمرانی و تحمیل اراده خود بر فضای مجازی و بسترهای اصلی رسانه های اجتماعی و اینترنت و در نهایت چهارمین مولفه این است که ضعف در قدرت حکمرانی کشور بر بستر های رسانه ای و فضای مجازی به دلیل در اختیار نداشتن بستر های قابل اتکای بومی وجود دارد.

رجبی در ادامه تاکید کرد: ادبیات خشن در فضای مجازی در حال کاهش است زیرا این فضا به مردم فرصت صحبت را داده است.

صدا و سیمای ما بسیاری از موضوعات را از مردم پنهان می کند

در ادامه حسینی با بیان اینکه امروزه فضای مجازی جوامع را در اتاق شیشه ای قرار داده است اظهار کرد: باید توجه داشته باشیم هر جامعه ای که بسته تر باشد احساس خطر بیشتری نسبت به فضای مجازی می کند. امروزه رسانه ها آزاد هستند تا همه چیز را به مردم بگویند در حالی که صدا و سیمای ما بسیاری از موضوعات را از مردم پنهان می کند و همین مسئله باعث می شود تا فضای مجازی با اقبال بیشتری مواجه شود.

وی گفت: سابقه فکری ما موجب می‌شود تا نسبت به نوآوری ها آسیب پذیر باشیم زیرا با تکنولوژی به خوبی برخورد نکرده ایم، در حال حاضر افراد بی سواد هم به راحتی از گوشی های هوشمند استفاده می کنند و از اطلاعات آن بهره مند می شوند.

فضای مجازی موضوعات دسته دوم را بزرگ می کند

بیات با بیان اینکه بهتر است از واژه گسست نسلی استفاده نکنیم، گفت: تفاوت نسلی واژه مناسب تری است ولی باید به این نکته توجه داشته باشید که این تفاوت همیشه وجود داشته است و امروز فقط ابزار، این تفاوت نسلی را بیشتر کرده است و ما نباید برچسب های بیشتری به نسل جدید بزنیم.

وی با اشاره به اینکه امروز با نسلی مواجهه هستیم که موضوعات ابتدایی را به موضوعات جدی تبدیل می کند، افزود: امروز فضای مجازی باعث شده تا موضوعات متوسط رو به پایین بزرگنمایی داشته باشند و در اینجاست که مسائل دسته اول خودشان را پنهان می کنند و به مسائل دسته دوم در فضای مجازی دامن زده می‌شود.

تبعات سخنان مسئولین در فضای مجازی سنگین است

رجبی با تاکید بر اینکه سواد رسانه ای برای استفاده از فضای مجازی در جامعه کم است، گفت: این سواد کم تنها محدود به مردم نیست بلکه در میان مدیران نیز وجود دارد. به صورتی که برخی مسئولین ما نمی دانند فضای مجازی اکنون از چه قدرتی برخوردار است و بازتاب صحبت هایشان در فضای مجازی چه تبعات سنگینی می تواند به دنبال داشته باشد.

این کارشناس امنیت سایبری با بیان اینکه ما مصرف کننده تکنولوژی هستیم، تصریح کرد: اصول حاکم بر فضای مجازی کاملا ترجمه شده از غرب است و امروز کاربران ایرانی فضای مجازی در سطوح مختلف به ادبیات دانشی و نظریه های بومی نیاز دارند، به دلیل فقدان این محتوا و وجود تقلید ما شاهد ناهنجاری های مختلفی در فضای مجازی هستیم و نیاز است نخبگان دانشگاهی و حوزوی به این مباحث ورود کنند و پاسخگوی نیاز کاربران و کشور باشند.

وی با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری در میان روحانیون در سال 84 در خصوص استفاده از اینترنت و رسانه های نوین گفت: ایشان فرمودند «اگر وارد این میدان بشویم و آنچه را که نیاز ماست - از مهمات تفکر اسلامی و انبارهای معارف الهی و اسلامی - بیرون بکشیم و صرف کنیم، قطعاً بُرد با ماست؛ لیکن مسأله این است که ما باید این کار را بکنیم»، با این وجود معنقدم که در حوزه سایبری ادبیاتی که تولید می‌شود متناسب با نیاز مردم نیست و به عبارتی ما عقب هستیم.

رجبی ادامه داد: نخبگان ما باید تولید محتوای فاخر در فضای مجازی را برای مردم بیشتر کنند و تنها در این صورت است که ارزش ها و هنجارها مشخص می‌شود.

وی با اشاره به اینکه ما باید قبول کنیم که بستر رسانه در دست ما نیست، خاطرنشان کرد: اکنون ما در فضای مجازی در زمینی بازی می کنیم که قواعد آن را صاحبان این زمین تعیین می کنند و در صورتی که در این زمین با قواعد آنها بازی نکنیم، صفحات و حساب ها را مسدود می کنند و به همین دلیل است که باید بسترهای مورد نیاز خودمان را تولید کنیم.

صدا و سیما در جامعه تحول ایجاد نکرده است

سید حسن حسینی جامعه‌شناس در ادامه تاکید کرد: فضای مجازی به دیدن شدن و مورد نقد قرار گرفتن افراد در موقعیت های اجتماعی متفاوت کمک می کند و باعث تحول در جامعه می‌شود.

وی افزود: فضای مجازی به عنوان رسانه این تحول را ایجاد می کند ولی صدا و سیما با اینکه در تمام این سال ها بیشترین بودجه را دریافت کرده است نتوانسته نقشی در این تحول اجتماعی داشته باشد و راه خودش را رفته است.

بهرام بیات با اشاره اینکه یکی از پاشنه های آشیل های انقلاب ها نسل اول آن هستند، گفت: این افراد تصورشان این است که انقلاب را نگهداری می کنند و حاضر به واگذاری آن به نسل جدید نیستند.

وی با اشاره اینکه نهضت جوان سازی یک الزام است، افزود: جوان سازی باعث می‌شود که حضور در شبکه های اجتماعی بیشتر شود و در نتیجه آن شفاف سازی که یکی از کارکردهای شبکه های اجتماعی است توسعه پیدا می کند و زمینه اعمال قدرت مردم بیشتر می‌شود.

این استاد جامعه‌شناسی ادامه داد: شبکه های اجتماعی زمینه اعمال قدرت ما در جهان هستند و اگر به هر دلیلی این فضا را محدود کنیم ما از جهان عقب می مانیم.

وی افزود: اساسا ممنوعیت آسان ترین کار در مواجه با موضوعات اجتماعی به ویژه فضای مجازی است. این در حالی است که ممنوعیت اصلا با قواعد دین، اسلام و سیره نبوی و ائمه همخوانی ندارد چرا که ممنوعیت تنها موجب حریص تر شدن افراد می شود.

باید از قابلیت های فضای مجازی بومی استفاده کنیم

علی‌محمد رجبی با اشاره به اینکه حضور در فضای مجازی فهم اجتماعی را بالا برده است، تصریح کرد: امروز کاربران حرفه ای، فضای مجازی را به سمت اخلاق گرایی سوق داده اند زیرا می دانند برای حضور پیوسته در این فضا باید منطقی با دیگران برخورد کرد.

وی با تاکید بر اینکه برای حضور در فضای مجازی ضعیف هستیم و آموزش های لازم را ندیده ایم افزود: اگر جامعه به این بلوغ برسد که آموزش سواد رسانه ای را جدی بگیرد، می توانیم در فضای مجازی حضور بسیار موفقی داشته باشیم.

این کارشناس امنیت سایبری با بیان اینکه باید در کنار شبکه های اجتماعی بتوانیم از قابلیت های شبکه های بومی خود استفاده کنیم، تصریح کرد: در این صورت اگر دسترسی ما به فضای مجازی مسدود شود می توانیم از این فضای های بومی برای انتقال پیاممان به جامعه استفاده کنیم.

حسینی استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران با بیان اینکه یکی از شعارهای انقلاب اسلامی برقراری عدالت بود، گفت: یکی از شعارهای انقلاب اسلامی برابری و برخورداری مناسب از زندگی در جوامع شهری و روستایی بود به همین دلیل در ابتدای انقلاب سیاست ها به سمت متعادل سازی پیش رفت.

وی افزود: اما پس از جنگ بر اساس سیاست های نامتوازن طبقه نوکیسه گان به وجود آمدند که موجب برهم ریختگی طبقات و منزلت های اجتماعی شد. به عبارت دیگر با این سیاست ها قالب های قشر بندی اجتماعی به هم ریخت که افزایش فساد، رشوه و ارتشا نتیجه این برهم ریختگی است. یکی از نکات مثبت فضای مجازی ایجاد شفافیت، شناسایی و برجسته کردن این مفاسد بوده است.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه در فضای مجازی با ولع لیبرالیسم و سرمایه داری روبرو هستیم، گفت: این فضا جایگاه ویژه ای در جوامعی مانند ما پیدا کرده است و نیازهای جدیدی را خلق می کند به صورتی که برخی سلبریتی های این فضا نان آور دنیای سرمایه داری شده اند.

بهرام بیات در خاتمه تاکید بر اینکه تلفن همراه ابزار دنیای سرمایه داری است، گفت: نباید از فضای مجازی غول بی شاخ و دمی ساخت، مسوولین ما چون ترسو هستند از فضای مجازی می ترسند ولی باید بدانیم که این فضا فرصتی به وجود آورده و باید از آن استفاده کنیم.

منبع: مرکزروابط‌عمومی‌و‌اطلاع‌رسانی‌وزارت‌ارتباطات‌و‌فناوری‌اطلاعات