نابودی خاک سرآغاز بحران‌های اجتماعی است / نقش عوامل طبیعی و انسانی در بیابانی شدن ایران

اعتمادآنلاین| یکی از بی پناه‌ترین حوزه های محیط زیست در کشور ما خاک ها هستند که روز به روز متروک تر و مهجورتر می شوند. چهره شاداب کشور ما ترک خورده است و این ترک‌ها هر روز بیشتر می شوند، و اینطور که پیش می رود کار به جایی می رسد که رنگ سبز طبیعت برای ایرانی های آینده تبدیل به یک رویا می‌شود. اما چه شد که ایران به سمت بیابانی شدن رفت؟ در این باره گفت و گویی با یک استاد دانشگاه داشته ایم که در ادامه می خوانید:

عادل سپهر، استاد ژئومورفولوژی، با بیان اینکه عوامل اقلیمی و عوامل انسانی بر تخریب خاک تأثیرگذار هستند، به برنا گفت: «تخریب خاک و محیط زیست چیز غریبی برای ایرانیان نیست، وضعیت محیط زیست در کشور ما از نظر تخریب خاک و بیابان زایی وضعیت خوبی ندارد. بخشی از این مسئله به اقلیم کشور ما باز می گردد که در کمربند خشک و نیمه خشک قرار گرفته است. 75 درصد از کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهند. خاک‌های مناطق خشک و نیمه خشک از نظر بیولوژی خاک، بیوشیمیایی خاک و همینطور عوامل مرتبط با پوشش گیاهی شرایط ویژه ای دارند. قطعا مدیریت شرایط خشک و نیمه خشک بسیار متفاوت و پیچیده تر از منطقه ای است که شرایط ایده‌آل‌تر دارد. در سال‌های اخیر و به ویژه یک دهه اخیر مدیریت و بهره برداری که از این مناطق صورت گرفته است، بدون داشتن آگاهی نسبت به تاب آوری مناطق خشک و نیمه خشک بوده است.»

تخریب خاک در تغذیه انسان ها تاثیر می گذارد

وی با اشاره به اینکه، یکی از عوامل مرتبط با بیابان زایی در کشور ما تخریب خاک است، تصریح می کند: «منشاء همه ما خاک است و به خاک بازمی گردیم. خاک علاوه بر ویژگی های بیوشیمایی که دارد، ویژگی های بیولوژی هم دارد که شامل تنوع جوامع میکروبی و میکروارگانیسم هایی است که حیات و باروری خاک را رقم می زنند. بدون شک تخریب خاک چه به دلیل عوامل اقلیمی و چه به دلیل عوامل انسانی وقتی صورت می‌گیرد، هم ویژگی‌های بیوشیمایی خاک و هم ویژگی‌های بیولوژی آن را تغییر می دهند. این باعث می شود که خاک از حالت حاصلخیزی خارج شود و به مرور زمان به خاکی که برای فعالیت های کشاورزی و حیات مفید نیست، تبدیل می‌شود. یکی از عواقب تخریب خاک از بین رفتن فعالیت های کشاورزی است که بر تغذیه انسان ها تأثیر می گذارد. بنابراین، یک تغییر کوچک در خاک می تواند در سطح ماکرو و وسیع تر بر زندگی جوامع انسانی تأثیر بگذارد. به همین دلیل در سازمان ملل مراقبت از خاک ها به عنوان یکی از اصول ابتدایی و اولیه در حفاظت از اکوسیستم ها تعریف شده است. اگر خاک تخریب شود، مابقی زنجیره ای هم که به آن وصل هستند متضرر می شوند، یکی از این زنجیره ها زندگی انسان هاست که در معرض خطر قرار می گیرد.»

نابودی خاک سرآغاز بحران های اجتماعی

وی به تأثیر تخریب خاک بر سلامت روانی و اجتماعی افراد جامعه اشاره می کند و افزود: «فرسایش خاک باعث تولید گرد و غبار می شود، این گرد و غبار توسط باد جا به جا می شود و بر ساکنان منطقه های مختلف تأثیر می گذارد. این گرد و غبار بر سلامت انسان ها تأثیرگذار است و بیماری های مختلفی را برای آنها ایجاد می کند. در سال‌های اخیر گرد و غبار در کشور ما مشکلات بهداشتی مختلفی را ایجاد کرده است. یکی از تأثیرات افزایش بیماری در جامعه این است که تاب آوری آن کاهش پیدا می کند. تحمل اجتماعی افراد در برابر آلودگی ها پایین می‌آید، و این به راحتی می تواند باعث بروز بحران های اجتماعی شود.»

سپهر ادامه داد: «برای نمونه وقتی آب کاهش پیدا می‌کند، آسیب های اجتماعی در جوامع مختلف افزایش پیدا می کنند. برای خاک هم شرایط به همین صورت است، اگر خاک تخریب شود، کشاورزی در معرض خطر قرار می گیرد و همین باعث می‌شود معیشت اقتصادی-اجتماعی جوامع مختلف ناپایدار شود، متعاقب این مسئله آسیب‌های اجتماعی افزایش پیدا می کنند و فروپاشی‌های اجتماعی در جوامع روی می‌دهند.»

سیل و اثر آن بر اختلافات اجتماعی

وی تأثیر سیل را بر فرسایش خاک اینگونه تشریح کرد: «بخشی از خاک ممکن است توسط آب فرسایش پیدا کند. برای نمونه در سیل اخیری که در ایران روی داد، این سیل بخش زیادی از رسوباتی را که از بالادست آورد، روی اراضی کشاورزی حوزه های پایین دست رسوخ داد، در حال حاضر جدایی و تفکیک این حوزه های پایین دست ناممکن است. یکی از مسائلی که در سیل اخیر به آن توجه نشد، مسائل اجتماعی بودند. در حال حاضر کشاورزان منطقه و کسانی که معیشتشان به خاک وابسته بوده است، به دنبال این هستند که چطور کشاورزی بکنند، زیرا مرزهای زمین ها از بین رفته اند و این افراد نمی توانند زمین خود را پیدا کنند. همین باعث می‌شود که اختلافات اجتماعی افزایش پیدا کنند و در نتیجه سطح تاب آوری جوامع کاهش پیدا می‌کند. خشونت در جامعه بالا می‌رود و سطح تحمل این افراد نسبت به بحران‌های دیگری که ممکن است روی دهند پایین می‌آید. این مسئله حتی می تواند به حدی حاد شود که سطح کلان کشور را هم تحت تأثیر قرار دهد.»

تفاوت‌های بیابان و بیابان زایی

وی تفاوت بیابان و بیابان زایی را اینگونه بیان داشت: «تخریب خاک به دو دلیل اقلیمی و انسانی روی می‌دهد، در بین عوامل اقلیمی زمین لرزه‌ها یکی از مواردی هستند که باعث تخریب خاک می‌شوند. زلزله و فعالیت‌های زمین شناختی در تغییر چهره اکوسیستم تأثیرگذار هستند. بیابان های بزرگ که در دنیا وجود دارند منشا زمین شناختی دارند، اگر از دید زمین شناختی به این بیابان ها نگاه کنیم حرکت گسل ها و یا حرکت تکنوتیک و زمین ساخت باعث شده است که یک صفحه پایین تر قرار گیرد و یک صفحه بالاتر. یکی از منشأهای طبیعی بیابان همین مسئله است. ولی بیابان زایی در هر مکانی ممکن است روی دهد، و بیشتر به فعالیت های انسانی مرتبط است. برای نمونه تخریب آب و خاک، کوه خواری، استفاده بی رویه از جنگل‌ها، تغییر کاربری اراضی، سکونتگاه ها و شهرها باعث می شود که چهره اکوسیستم تغییر کند و به سمت بیابانی شدن حرکت کند. باید بین بیابان و بیابان‌زایی تفاوت قائل شد، بیابان محدوده‌ای است که در اثر عوامل طبیعی ایجاد شده است، در حالی که بیابان زایی تغییر چهره یک اکوسیستم توسط فعالیت‌های انسانی است به نحوی که از حالت اولیه خود خارج شود و به سمت بیابانی شدن حرکت کند.»

سپهر در پایان تأکید می‌کند: «تخریب‌هایی که در اثر سیل اخیر روی داد یک بخشی از آن به بلایای طبیعی باز می‌گشت و بخش دیگر آن به فعالیت‌های انسان‌ها و تخریبی که در محیط زیست انجام داده بودند، مرتبط بود.»

منبع: برنا