هامون خشک‌شده، زیر بار دیپلماسی
صیادها برگشته‌اند. بهار قایق به آب انداخته‌اند و در انتظار ماهی تورهایشان را پهن تالاب کرده‌اند. هامون هنوز در چشم و خیال آنها دریایی بزرگ است. دریاچه که خشک شد، صیادی و کشاورزی زیر سایه ریزگرد و خشکسالی دیگر رونقی نداشت. بسیاری مهاجرت کردند و حالا از آن بسیار، برخی دوباره برگشته‌اند.
اعتمادآنلاین| هدایت سیلاب‌ها به همراه بارش‌های خوب 2سال اخیر هامون را نجات داد، گرچه هنوز افغانستان حقابه هامون را نمی‌دهد و هنوز کشاورزان طایفه‌های افغانستانی، هیرمند را با کامیون و کانیترهای خالی، بند می‌آورند تا راه آب را منحرف کنند. سیستان در شمال استان که در ایام قدیم به انبار غله ایران معروف بود، این روزها حال و روز بهتری نسبت به گذشته دارد. اما آن طرف کوه‌های «ملک‌سیاه» در بلوچستان، وضع کمی متفاوت است و از آنجا که بارندگی‌های کمتری داشته، کانون‌های گردوغبار فعال‌تری نسبت به سیستان دارد.
احمدعلی موهبتی، استاندار سیستانوبلوچستان معتقد است که سازمان حفاظت محیط‌زیست در شمال این استان با انجام نهالکاری، احداث کانال برای هدایت سیلاب‌ها، پمپاژ آب در مسیر شن‌های روان و احیای نیزارها توانسته به بهبود شرایط کمک کند. اما وضع در بخش جنوبی استان چندان خوب نیست و مردم از وجود گردوغبار رنج می‌برند. به ویژه در مناطقی چون «کنارک»، «باهوکلات»، «دشتیاری»، «زرآباد»، «سراوان»، ادامه مسیر «سیستان به میرجاوه»، بخشی از «ایرانشهر»، «بمپور»، «لاشار» و «فهنوج».
موهبتی می‌گوید: «امیدواریم در بخش جنوب استان هم اقداماتی چون مالچ‌پاشی و تثبیت خاک یا جنگل‌کاری انجام شود تا شرایط بهتر شود. این نوع گردوغبار بسیار ریز است و از آنجا که حالت چسبندگی دارد، مضرتر از شن و ماسه است. اما چون در منطقه بلوچستان دستگاه سنجش آلودگی هوا نداریم، شدت آن مشخص نیست. برای افزایش ایستگاه‌ها تقاضا کرده‌ایم و حتی استانداری هم برای آن اعتباری در نظر گرفته است. اما به تنهایی نمی‌توانیم و باید مسئولان کل کشور برای حل این مشکل کمک کنند.»
با 2 ایستگاهی که در بهمن و اسفند سال98 در هامون و ایرانشهر راه‌‌اندازی شد، تعداد ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا به 5 مورد افزایش یافت. اما در حال حاضر برای ارزیابی وضعیت آلایندگی در کل سطح استان 20 ایستگاه سنجش مورد نیاز است.
وضعیت منطقه شمالی و جنوبی استان سیستانوبلوچستان از نظر اسماعیل حسین‌زهی، نماینده مردم سیستانوبلوچستان در مجلس نیز متفاوت است. او می‌گوید: «سازمان حفاظت محیط زیست در شمال استان اقدامات خوبی انجام داده و با توجه به بارندگی و نگهداشت فضای سبز دریاچه هامون، شرایط بهتر شده است.
در بلوچستان اما بارندگی کمتر بود و سیلی هم که آمد به سرعت رفت، بنابراین چندان شرایط خوبی ندارد و نیاز است که از فرسایش خاک جلوگیری شود و مالچ‌پاشی و درختکاری انجام شود.» او معتقد است که در 3بخش استان ریزگرد وجود دارد. «در شمال استان ریزگردها متاثر از بادهای 120روزه است، در پایین جازموریان به علت خشکسالی‌های متعدد با کمترین وزش باد گردوغبار برمی‌خیزد و برخی هوتک‌های خشک‌شده چابهار هم با کمترین جریان بادی، قابلیت ایجاد ریزگرد دارند. علاوه بر اینها گردوخاک در روتک خاش هم بر اثر بادهای 120روزه، زندگی مردم را تحت تاثیر قرار داده است. اما تاکنون هیچ دولتمردی درباره آن صحبت نکرده و نیاز است که محیط زیست شهرستان خاش درباره آن گزارش تهیه کند.»
کانون‌های گردوغبار در شمال و جنوب سیستان و بلوچستان به علت وسعت زیاد استان کمتر متأثر از یکدیگرند. به ویژه اینکه کوه‌های «ملک‌سیاه»، مثل دیواری در مقابل ریزگردها عمل می‌کند و مانع ورود گردوخاک از سیستان به بلوچستان می‌شود. این کوه‌ها با شکستن انرژی باد از شدت غبار کاسته و مسیر آن را به سمت مرز ایران، افغانستان و پاکستان منحرف می‌کند.
اقدامات دیده نشده در سیستان
بادهای 120روزه و فصلی امسال هم بر هوای سیستانوبلوچستان تاثیر گذاشت. گردوغبار در تیرماه، آسمان برخی شهرهای این استان را تیره کرد و در خردادماه شهرستان‌های «چابهار» و «دشتیاری» را تحت تاثیر قرار داد. وحیدپورمردان، مدیر کل حفاظت محیط‌زیست استان سیستانوبلوچستان می‌گوید: تاکنون هزار هکتار نهالکاری، قرق 75 هزار هکتار از بستر تالاب هامون، کانال‌کشی برای انتقال آب، لایروبی مسیرهای ورودی آب به تالاب و حذف مداخلات فیزیکی در دریاچه هامون انجام شده است.
اعتبار هزینه‌شده برای طرح‌های استان در حوزه گردوغبار هم به گفته او، 101 میلیارد تومان است که در سال‌های 97 و 98 اختصاص یافت و حالا هزینه شده است. «اگر بگوییم باران به‌تنهایی توانست هامون را زنده کند، درست نیست و این که بگوییم فقط هدایت آب و سیلاب در این زمینه بیشترین تاثیر را داشته است هم درست نیست؛ این دو با هم توانستند به احیای هامون کمک کنند. مثلا در سال97 که آب‌ها هدایت نشده بودند، بارش‌ها به سیلاب‌های ویرانگر تبدیل شد. اما در سال98 این سیلاب‌ها توسط کانال‌ها هدایت شد و شرایط خوبی برای هامون رقم خورد. در کل همکاری سایر دستگاه‌ها برای انجام اقدامات مقابله با گردوغبار بسیار خوب بود در هر بخش اقدامات به صورت 100درصدی انجام شده است. اگر چه در کل، اقدامات صورت گرفته در حوزه سیستان کمتر دیده می‌شود.»
موهبتی، استاندار سیستانوبلوچستان هم بهبود وضعیت به دلیل بارندگی‌ها را از دلایل اصلی تغییر شرایط نسبت به سال‌های گذشته می‌داند. او می‌گوید: «اقدامات مردمی در کنار همت سازمان حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی و ستاد مدیریت بحران هم در این زمینه موثر بود و البته دولت هم اعتبارات خوبی به حل مشکل ریزگردها اختصاص داد اما مهمترین اتفاق این سال‌ها بارندگی‌ها بود. آلودگی هوای استان، بهار امسال حدود 8 روز از حد مجاز فراتر رفت در صورتی که در مدت مشابه سال قبل 37روز و یک سال قبل‌تر 78 روز بود. این تغییر شرایط نشان می‌دهد هم بارندگی و هم تلاش برای انتقال آب به کانون‌های ریزگرد نتیجه داده است. پیش از این کسی جرات نداشت سازه‌های فیزیکی که در هامون ایجاد شده بود را خراب کند. اما با مصوبه شورای تامین و همکاری سازمان حفاظت محیط زیست، این سازه‌ها تخریب شد و با پراکنده شدن آب در منطقه، 40هزار هکتار از اراضی زیر آب رفت.»
وضعیت در افغانستان
حیات سیستانوبلوچستان به ویژه در قسمت شمالی آن تا حد زیادی به حیات تالاب هامون وابسته است. این تالاب بین‌المللی حدود 5700 کیلومتر مربع وسعت دارد و حدود 3800 کیلومتر مربع آن در خاک ایران است؛ تالابی که از سال‌های دور منشا اشتغال دامداران، کشاورزان و صیادان زیادی بود. اما از 2دهه پیش روند خشکسالی در آن شدت گرفت و به یکی از اصلی‌ترین کانون‌های گردوغبار استان تبدیل شد. به دنبال خشکسالی‌های سیستان و بلوچستان در 150 سال گذشته، هر بار اختلافاتی بر سر حقابه هامون بین ایران و افغانستان مطرح و در نتیجه قراردادهای جدیدی درباره آن منعقد شده است. سال 51 به دنبال خشکسالی گسترده و مهاجرت مردم این استان به شهرهای شمالی ایران، آخرین و چهارمین قرارداد ایران و افغانستان درباره حقابه بدون حکمیت انگلستان منعقد شد.
براساس این قرارداد حقابه ایران از رود هیرمند سالانه 820 میلیون مترمکعب تعیین شد اما از آن زمان تاکنون افغانستان در این باره کوتاهی کرده که البته حضور طالبان از سال78 در افغانستان و قطع کامل آب، شرایط را در این سمت مرز بدتر کرد. از سال1383 و پس از ساقط شدن طالبان در حکمرانی افغانستان بار دیگر فرصت گفت‌و‌گو فراهم شد اما هیچ‌کدام این نشست‌ها نتیجه دلخواه را نداشت.
در این سال‌ها هربار که منطقه شرایط اقلیمی بهتری تجربه کرد، آب اضافی و سیلاب از هیرمند وارد ایران شد. در غیر این صورت افغانستان آب را به روی ایران می‌بست. در 3سال اخیر با بارش‌های خوب صورت گرفته و سرریز شدن سیلاب از قسمت افغانستان به هامون در ایران و همچنین انتقال سیلاب‌های داخلی از طریق کانال‌های هدایت آب‌ها، شرایط خوبی ایجاد شد اما اگر بارش‌های خوب ادامه نداشته باشد، دوباره وارد دوره خشکسالی خواهیم شد.
اسماعیل حسین‌زهی، نماینده مردم سیستانوبلوچستان در مجلس هم معتقد است که شرایط هامون وابسته به افغانستان است که در این باره کوتاهی می‌شود.«توافقنامه‌ای امضا شده که هر دو کشور باید به تعهداتشان در آن عمل کنند اما بی‌توجهی به این تعهدات، مشکلات زیست‌محیطی را رقم زده است. حکومت مرکزی افغانستان هم چندان قدرتی برای مدیریت ماجرا ندارد چون هر ایالتی برای خود تصمیمی می‌گیرد و در حقیقت سه، چهارم کشور در دست طایفه‌هاست. بنابراین باید دیپلماسی خود را در برابر آنان قوی کنیم وگرنه مشکل حاد خواهد شد.»
بسیاری معتقدند، گرچه گرفتن حقابه به مدیریت حکومت افغانستان بستگی دارد. اما ایران هم با تلفیق دیپلماسی تجاری و سیاسی ضریب موفقیت در این زمینه را بالا خواهد برد. پورمردان، مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان می‌گوید: تعداد زیادی از مردم افغانستان در ایران زندگی می‌کنند و وابستگی‌هایی در این زمینه وجود دارد و این وابستگی‌های تجاری می‌تواند به حل مشکل حقابه هامون نیز کمک کند.
10 میلیون یورو برای اجرای طرح معیشت جایگزین
تغییر اقلیم سیستانوبلوچستان حقیقت گریزناپذیر است و به دنبال آن باید الگوی‌های کشت با الگوهای محیط سازگار شود تا حیات هامون تا حدی تضمین شود. سازمان ملل و اتحادیه اروپا هم به منظور حفاظت از تالاب هامون و حمایت از زندگی مردم این منطقه 10 میلیون یورو برای اجرای طرح معیشت جایگزین در سیستانوبلوچستان اختصاص دادند و احتمالا به‌زودی طرح‌هایی از قبیل توسعه صنایع‌دستی منطقه و کشت جایگزین در منطقه انجام خواهد شد. طبق گفته نماینده مردم سیستانوبلوچستان در مجلس صندوق توسعه ملی نیز در این زمینه هزینه‌هایی انجام داده، اما هنوز نتیجه دلخواه به دست نیامده است. به گفته نماینده سیستان و بلوچستان در مجلس، «بودجه زیادی از سوی صندوق توسعه ملی برای تبدیل آبیاری سنتی 36 هزار هکتار به آبیاری تحت فشار اختصاص داده شده اما هنوز به اتمام نرسیده است و امیدواریم زودتر الگوهای کشت تغییر کند تا این امر به نفع مردم تمام شود.»
منبع: همشهری
دیدگاه تان را بنویسید