فرونشست زمین، خاک مرده‌ای که احیا نمی‌شود

اعتمادآنلاین| ایران در اقلیمی خشک و نیمه خشک قرار دارد از این رو منابع آبی همواره مورد توجه ایرانیان بوده است، وجود قنات نمونه بارز این ادعاست که آب همیشه برای ایران و ایرانی مورد توجه بوده و ایران مهد قنات در دنیا شناخته می شود، در کنار اینکه ایران کشوری خشک و با منابع آبی محدود است چند سالی است که با خشکسالی نیز روبرو شده که این مساله مشکلات زیادی به همراه آورده است.

به گزارش ایرنا، بر اساس پیش بینی های صورت گرفته مشخص شد که در سال آبی جاری (مهرماه 99 تا پایان شهریور 1400) وضعیت بارش در برخی استان‌های واقع در جنوب شرق کشور بالاتر از حد نرمال خواهد بود اما در بیشتر استان‌ها نرمال و حتی کمی کمتر از نرمال خواهد بود که قطعا خبر خوبی نیست.

دفتر مدیریت بحران شرکت مدیریت منابع آب ایران درباره وضعیت بارش‌های سال آبی 99 - 98 اعلام کرده بود که براساس آخرین آمار بارندگی سال آبی سپری شده در مجموع از ابتدای شروع این سال به طور متوسط 318 میلیمتر بارش اتفاق افتاد، میزان بارش‌های سال آبی 99 - 98 در مقایسه با میزان بارش‌های سال آبی 98 - 97 که 343 میلیمتر بارش را ثبت کرده بود حدود هفت درصد کاهش را نشان می‌دهد این کاهش در حالی است که وضعیت مصرف آب در کشور بسیار نگران کننده است به طوری که سرانه مصرف آب روزانه در کشور 250 لیتر در شبانه روز است اما در کشوری مانند آلمان در قلب اروپا با اینکه دارای میزان سالیانه بارش 700 میلیمتر است اما سرانه مصرف آب در این کشور 130 لیتر در شبانه روز است، میانگین بارندگی جهانی 860 میلیمتر است. همین یک آمار وضعیت مصرف آب در کشور را مشخص می کند.

اکنون حدود 130 میلیارد متر مکعب تمام آب قابل استحصال در کشور است که متاسفانه سالانه بیشتر از این میزان استفاده می کنیم یعنی حدود 6 تا 7 میلیارد متر مکعب بیشتر از ظرفیت منابع آب قابل استحصال برداشت می کنیم در حالی که کارشناسان معتقدند باید حداقل 50 میلیارد متر مکعب از این رقم را استفاده نکنیم و بگذاریم در سفره های آبهای زیر زمینی ذخیره بماند.

چندی پیش محمد درویش رییس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو گفته بود که در مدت پنج دهه گذشته ذخیره هزار ساله منابع آبی کشور را مصرف کرده‌ایم، به طور نرمال انتظار داریم که از هر متر بارندگی یک چهارم آن در زمین نفوذ کند که اگر پوشش گیاهی مناسب باشد و طرح های آبخیزداری و آبخوانداری به درستی اجرا شود این نسبت یک چهارم می تواند تا یک دوم و حتی بیشتر هم افزایش یابد، اما اگر این اتفاقات نیفتاده باشد و زمین برهنه باشد پوشش گیاهی جنگلی و طبیعی از بین رفته باشد حتی این یک چهارم هم تحقق نمی یابد.

در واقع با وجود کاهش بارندگی و مصرف بی رویه منابع آبی نباید انتظار معجزه داشته باشیم که همه چیز خوب و روی روال باشد، به اعتقاد کارشناسان باید میزان اختصاص آب به بخش کشاورزی، شرب و صنعت در مجموع به حدود 40 میلیارد متر مکعب در سال کاهش یابد که با رفتن به سمت استفاده از کشت های گلخانه ای، هیدروپونیک و ارتقای نرم افزاری بخش کشاورزی و صنعت می توان به این هدف رسید.

یکی از نتایج این کارها بروز پدیده ای به نام فرونشست زمین است، در واقع چند سالی است که در دشت های مختلف کشور با این پدیده مواجه هستیم، معمولا فرونشست زمین ناشی از نبود تعادل بین تغذیه و برداشت از سفره های آب زیر زمینی است که رخ می دهد که باید با مدیریت صحیح منابع آب و میزان برداشت آن در وهله اول حداقل نرخ فرونشست زمین را مهار کنیم و بعد به سراغ احیا دشت ها برویم.

در واقع فرونشست زمین پدیده تقریبا نوظهوری است که بیش از 150 کشور از جمله ایران با آن درگیر هستند؛ بر اساس اعلام مجامع بین المللی فرو نشست زمین سالانه چهار میلیمتر بحران است؛ درحالیکه در حد فاصل بین دشت فسا و جهرم شاهد فرونشست زمین تا 54 سانتیمتر یعنی چیزی حدود 140 برابر حد بحران هستیم.

فرونشست می تواند در اثر پدیده های طبیعی زمین شناسی مانند زمین لرزه، انحلال سنگ های گچی، نمکی یا آهکی، آب شدن یخ ها و حرکت آرام پوسته و خروج گدازه از پوسته جامد زمین یا فعالیت های انسانی مانند معدنکاری، برداشت سیالات زیرزمینی مانند آب های زیرزمینی، نفت یا گاز ایجاد شود، اما به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آب های زیر زمینی در نتیجه برداشت های بی رویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.

زمانی که یک سفره آبی زیر زمینی خالی می شود زمین آن قسمت مانند اسفنجی که آب آن کشیده شده جمع می شود و در آن بخش از زمین حفره ای ایجاد می شود که دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده به حساب می آید، بالاترین رکورد فرونشست در کره زمین 32 سانتیمتر متعلق به ایالت نیومکزیکو بود؛ ایران دو بار این رکورد را یکی در سال 2010 در تهران با 36 سانتیمتر و بار دوم در سال 2015 بین دشت فسا و جهرم با 54 سانتیمتر شکست.

ایران دارای 609 دشت است که بررسی ها نشان می دهد 50 دشت دچار پدیده فرونشست شده اما برخی کارشناسان معتقدند با توجه به شرایط موجود بیش از 300 دشت با این پدیده دست به گریبان است، استفاده بی رویه از آبهای زیر زمینی و مدیریت نادرست آن پدیده فرونشست زمین را در کشور رقم زده است به طوری که اکنون 14 استان ایران از جمله تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان با این پدیده مواجه هستند.

محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور روز سه شنبه به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: فرونشست زمین ناشی از نبود تعادل بین تغذیه و برداشت از سفره های آب زیر زمینی است که رخ می دهد؛ تقریبا دو سوم همه دشت های کشور دشت های ممنوعه اعلام شدند و متاسفانه در بخش قابل توجهی از این دشت ها میزان تراز منفی آبخوان ها به بیش از 2 متر در سال رسیده است.

وی افزود: بخش های بزرگی در استان های مرکزی به همراه استان های شرقی در این موقعیت بسیار دشوار قرار دارند؛ یعنی استان های تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان، بخش شمالی سیستان و بلوچستان، بخش های شمالی هرمزگان، بخش های عمده ای از خراسان های رضوی، شمالی، جنوبی و بخش هایی از همدان به شدت درگیر پدیده فرو نشست هستند.

رییس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو ادامه داد: البته به صورت نقطه ای هم شاهد بروز این پدیده هستیم، به عنوان مثال در منطقه آبی بیگلو در استان اردبیل پدیده فرونشست زمین رخ داده یا در خان میرزا در استان چهارمحال و بختیاری و در دشت بروجن هم با این پدیده روبرو هستیم.

درویش گفت: به طور کلی بدترین وضعیت در کشور را استان فارس دارد که تقریبا همه تالاب ها و دریاچه های خود را از دست داده و بیشترین نشست زمین نیز طبق گزارش سال 1395 سازمان زمین شناسی در فاصله بین دشت فسا و جهرم رخ داده که میزان آن به 54 سانتیمتر در سال می رسد.

وی اظهار داشت: در جنوب تهران در شهریار هم این رقم 36 سانتیمتر است، در منطقه معین آباد ورامین 25 سانتیمتر، در بخش هایی از دشت توس در جنوب مشهد مساله بسیار چشمگیر است و رقم به 18 تا 20 سانتیمتر می رسد؛ در بخش هایی از استان یزد در فاصله اردکان - میبد شکاف های بزرگی دیده می شود، در جنوب اصفهان در پارک ملی کلاه قاضی یک شکاف عظیم ایجاد شده که نشاندهنده افت شدید سفره های آب زیر زمینی است، طولانی ترین شکاف را در دشت نیشابور در بخش های شرقی - غربی و شمالی - جنوبی داریم که نشاندهنده بهره برداری بیش از حد از سفره های آب زیر زمینی است طول این شکاف ها حدود 30 کیلومتر است.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور افزود: همچنین بیشترین تعداد فرو نشست را در دشت میناب داریم که باعث شد تعداد قابل توجهی از نخل ها که زمانی هشت میلیون نفر بود خشک شود و مهاجرت اتفاق بیفتد، بسیاری از مردم از روستاهای اطراف میناب مانند چلوگاومیشی مهاجرت کردند.

درویش گفت: علاوه بر این فرو نشست های بزرگی در دشت فامنین و کبودرآهنگ در استان همدان رخ داده است اما بزرگترین فرونشست در کشور در جنب روستای مهدی آباد آیژ در فاصله شهرهای فسا و استهبان است که ناشی از افت شدید آبهای زیر زمینی است، اکنون در دشت مرودشت نزدیک تخت جمشید زمین به شدت در حال نشست است، نقش رستم در حال آسیب دیدن جدی است باید به این مساله به طور جدی نگاه شود در غیر اینصورت عواقب تلخی برای محیط زیست کشور به همراه خواهد داشت.