نگرانی‌ها از سیر صعودی خشکسالی در ایران شدت گرفته است / رئیس مرکز ملی خشکسالی: شاهد رکورد شدید در حوزه خشکسالی هستیم / ایران به سمت خشک شدن می‌رود

اعتمادآنلاین| گزاره‌های کوتاه این گزارش درباره چشم‌انداز زیست‌بوم ایران در 10سال آینده تکان‌دهنده است. بررسی روال تغییرات زیست‌بوم ایران توسط کارشناسان حاضر در این گزارش، مشخص کرده است با تداوم روند کنونی ظرف 10سال آینده، بخش عمده‌ای از زیست‌بوم ایران از چرخه زیست خارج می‌شود.

به گزارش روزنامه همشهری، 10فاکتور اصلی امکان زیست در ایران در بخش محیط‌زیست و منابع طبیعی، خشکسالی، آتش‌سوزی جنگل‌ها و رویشگاه‌های طبیعی، تالاب‌ها و وقوع ریزگردها، تنوع زیستی و وضعیت گونه‌های جانوری - گیاهی، سیلاب‌ها، وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین، کشاورزی و امنیت غذایی و وقوع مهاجرت‌های گسترده از مناطق غیرقابل زیست را بررسی و چشم‌انداز 10سال آینده ایران را ترسیم کرده‌اند.

براساس گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، از 10سال قبل تا به حال، کشور به‌صورت مداوم بارندگی‌های کمتر از میانگین بلندمدت را تجربه کرد و گرفتار خشکسالی شد. در این سال‌ها میزان بارندگی حدود 11درصد نسبت به متوسط بلندمدت کاهش یافت و به‌تبع آن نیز حجم جریان آب‌های سطحی در دوره مشابه حدود 44درصد کاهش یافت.

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی، با ارائه آخرین آمار، نگاهی به چشم‌انداز 10سال آینده وضعیت خشکسالی در کشور کرده است. او می‌گوید: «براساس بررسی روال تغییرات گذشته، در سال‌های آینده، ایران به سمت کم‌بارشی شدید خواهد رفت. در این مسیر تشدید و تداوم گرمایش جهانی، مزید بر علت می‌شود. متأسفانه در یک سال گذشته با توجه به شیوع کووید- 19و نیمه‌تعطیل شدن فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی و همچنین کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان، هنوز هم روند انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش زمین صعودی است. باید به این نکته نیز توجه کرد که اقلیم ایران، منطقه جنوب حاره‌ای است. یعنی نه مانند مناطق حاره‌ای کم‌بارش است، نه مانند مناطق شمالی و اروپایی پربارش. بلکه روند بارش در ایران یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارش جهانی است.»

رئیس مرکز ملی خشکسالی، ایران 10سال آینده را کشوری خشکیده می‌بیند و شرایط را اینگونه توصیف می‌کند: «43 درصد کم‌بارشی در ایران از مهرماه تاکنون، ‌نوعی رکورد در حوزه خشکسالی محسوب می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی روند 50ساله، مقدار متوسط بارش در کشور از 270میلی‌متر به 240میلی‌متر و کمتر رسیده است که اگر این روند ادامه بیابد که شواهد نشان می‌دهد همین‌گونه خواهد بود، ایران به سمت خشک شدن می‌رود. تنش آبی گریبانگیر کشور شده و نگرانی بسیاری در رابطه با تامین آب در حوزه‌های مختلف مطرح است و در این مسیر قطعی مکرر برق، تنها یکی از نگرانی‌های موجود است.»

جنگل‌ها بیشتر می‌سوزند

مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده است که سالانه بیش از هزار فقره آتش‌سوزی به‌ویژه با فرارسیدن ماه‌های گرم در جنگل‌ها و مراتع رخ داده است. 140هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران نیز طی 10 سال در آتش سوخته است. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی می‌گوید: «متأسفانه پدیده آتش‌سوزی جنگل و مرتع در ایران، هم در سال‌های بارشی و هم در سال‌های کم‌بارش تهدید بزرگ است. سال گذشته با وجود بارش متوسط قابل‌قبول، آتش‌سوزی‌های بسیاری در این مناطق رخ داد که دلیل آن رشد علف‌ها در هنگام بارش و خشک شدن آنها در فصل گرما بود. در سال‌های خشک اما با آتش‌سوزی‌های بیشتر روبه‌رو هستیم. بحرانی که در 10سال آینده سطح وسیع‌تری از جنگل‌ها و مراتع را شعله‌ور خواهد کرد. چون کمبود بارش، رطوبت را کاهش می‌دهد و ایران در سال‌های آینده علاوه بر نوسان بارشی با نوسان دمایی هم مواجه خواهد بود. تبخیر زیاد نیز به از دست رفتن رطوبت در لایه بالایی خاک منجر می‌شود و در نتیجه با افزایش دما در فصول گرم، آتش‌سوزی در مناطق جنگلی و مراتع به‌شدت افزایش می‌یابد.»

وقوع توفان‌های‌ گردوغبار

بحران دیگری که در سال‌های آینده در ایران شدت می‌یابد، افزایش پدیده ریزگردها همزمان با خشکیدگی تالاب‌هاست.

علی محمد طهماسبی بیرگانی، دبیر ستاد ملی مقابله با ریزگردها می‌گوید: «بهره‌برداری از منابع گیاهی، خاک و آب در کشور بیش از ظرفیت تاب‌آوری کشور است که عامل آن بیشتر انسانی است. متأسفانه عوامل طبیعی مانند خشکسالی و تغییر اقلیم هم منجر به گسترده‌تر شدن کانون ریزگردها در ایران خواهد شد.»

به‌گفته دبیر ستاد ملی مقابله با ریزگردها، نخستین‌بار در سال79 کانون‌های بحرانی و مناطق تحت‌تأثیر فرسایش بادی در کشور شناسایی شد. آن زمان بحث گردوغبار جدی نبود و بیشتر بحث ماسه‌های روان مورد توجه بود. آن سال حدود 20میلیون هکتار از اراضی کشور به‌عنوان کانون مناطق بحرانی و غبارخیز شناسایی شد. سال 98 این میزان به 34میلیون و 600هزار هکتار رسید. در 20سال اخیر نیز مناطق غبارخیز کشور 60درصد افزایش یافته است که این وضعیت به‌شدت هشدار‌دهنده است. بنابراین اگر در 10سال آینده چاره‌ای برای مدیریت سرزمین اندیشیده نشود، بحران بزرگی گریبانگیر ایران خواهد شد. چون هشدارها در مورد وضعیت غبارخیزی اراضی کشاورزی و تالاب‌ها جدی و تکان‌دهنده است. سال 79تنها 600هزار هکتار از اراضی کشاورزی کانون گردوغبار بود که این آمار الان به 3میلیون و 500هزار هکتار رسیده است. همچنین سهم تالاب‌هایی که در سال 98 به کانون گردوغبار تبدیل شدند به یک میلیون و 460هزار هکتار رسید که عدد بزرگی است. براساس بررسی‌ها نیز مشخص است که در 10سال آینده، استان‌های خراسان جنوبی، یزد، کرمان و سیستان‌وبلوچستان طعمه توفان‌های گردوغبار خواهند شد.

چشم‌انداز ناامید کننده سفره‌های آب زیرزمینی

محمد درویش، فعال محیط‌زیست و مسئول کمیته سلامت اجتماعی کرسی محیط‌زیست یونسکو درباره وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی در 10 سال آینده می‌گوید: واقعا نمی‌توان به چشم‌انداز ده‌ساله سفره‌های آب زیرزمینی کشور امید داشت. چون نشانه‌ای از تغییر سیاست دولت‌ها در مدیریت منابع آب مشاهده نمی‌شود. سیاست اصلی همچنان بر افزایش تولید و صادرات محصولات کشاورزی متمرکز است. نمایندگان مجلس هم طرح «مانع‌زدایی از تولید کشاورزی» را به تصویب رساندند که تأکید آن بر کشاورزی در مناطق بیابانی و افزایش صادرات محصول است. درحالی‌که صادرات کشاورزی به‌معنای صادرات آب مجازی است. آن هم در کشوری که با کمبود شدید آب روبه‌رو است. چون نشانه‌ای در سیاست‌های کلان در زمینه کاهش وابستگی اقتصادی به آب‌وخاک مشاهده نمی‌شود، وضعیت منابع آب ایران در 10سال آینده خطرناک می‌شود. در 14سال گذشته، 74میلیارد مترمکعب بیش از ظرفیت از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت شده است و این روند در 10سال آینده ادامه خواهد یافت.

مسئول کمیته سلامت اجتماعی کرسی محیط‌زیست یونسکو در تهران می‌گوید: به بهانه خودکفایی در کشاورزی، در 10سال آینده امنیت غذایی را از دست خواهیم داد. چون امنیت غذایی، ارتباط مستقیم با ذخایر آب شیرین دارد. در ایران اما طی 14سال اخیر 74میلیاردمترمکعب اضافه برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی اتفاق افتاده است. پس دورنمای امنیت غذایی نیز بسیار شکننده است.

پایان رؤیای تنوع زیستی

طبق یک بررسی ‌مقدماتی در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، 2هزار و 500گونه گیاهی در کشور در خطر نابودی هستند. از این تعداد بیش از یک‌هزار و 700گونه، گیاهان انحصاری ایران هستند و بقیه در دسته گونه‌های بومی قرار دارند که در کشورهای همسایه نیز رشد می‌کردند.

بیش از 1400 گونه مهره‌دار با انواع زیستگاه‌ متنوع و رویشگاه‌های مختلف مانند ارسباران، زاگرس و هیرکانی در کشور شناسایی شده که همه آنها دارای تنوع جالب توجه در منطقه هستند، اما در چند سال اخیر به دلایل مختلف که بیشتر آن به فعالیت‌های انسانی مرتبط است، زنگ خطر تنوع زیستی کشور به صدا درآمده و موجب نگرانی شده است.

اسماعیل کهرم، بوم‌شناس معتقد است، وضعیت اقتصادی و فقر، محیط‌زیست کشور را به خطر انداخته است. او می‌گوید: بیش از 20میلیون نفر در کشور زیر خط فقر هستند و این موضوع در بسیاری از مناطق متأسفانه می‌تواند به افزایش شکار منجر شود. بنده معتقدم در 10سال آینده حیات‌وحش ایران به‌شدت آسیب خواهد دید.

همین حالا ایران 18هزار راس آهو دارد که برای 10سال آینده بنده به‌عنوان یک کارشناس همه این آهوان را شکارشده می‌بینم. 50سال پیش، جمعیت گورخر ایرانی 4هزار راس بود. الان به زیر 400راس رسیده است. قوچ، میش، کل و بز هم عاقبت خوبی ندارند. حتی پلنگ‌ها را هم می‌کشند و به بهانه حفاظت از احشام‌ به آنها سم می‌خورانند. نکته مهمی که باید به آن توجه داشت آن است که اگر اقتصاد خراب باشد، فاتحه محیط‌زیست هم خوانده است.