مدیریت بحران؛"پیشگیری ریسک سانحه" نه "امداد و نجات"

مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله شناسی در یادداشتی برای اعتماد نوشت: بارندگی در جنوب ایران به ویژه در هرمزگان، جنوب کرمان و سواحل دریای مکران موجب سیلاب شده است. از عصر چهارشنبه هشتم دی‌ماه 1400 سامانه سودانی وارد منطقه استان‌های جنوبی ایران شد و در روزهای گذشته فعال بوده و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که کمابیش تا روز پنجشنبه 16 دی‌ماه همچنان فعال خواهد بود.

بیشترین میزان بارندگی نیز روز یکشنبه و دوشنبه رخ داده و البته شدید‌ترین بارندگی‌ها در روز سه‌شنبه 14 دی‌ماه قابل انتظار است. منطقه هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کرمان که در معرض خشکسالی شدید است، با این حال از هشتم دی‌ماه بارندگی شدیدی را تجربه کرده است.  دو سال قبل دقیقا در همین محدوده زمانی بارش باران در استان کرمان و سیستان و بلوچستان طی پنج روز از میزان بارندگی در ۱۱۳ روز ابتدای سال آبی ما قبل آن بیشتر شد.در کرمان و سیستان و بلوچستان سیلاب موجب خسارت‌های گسترده شد.  حال در دی‌ماه 1400 در استان هرمزگان، جزیره قشم از محل‌های بروز سیلاب شدید بود. مردم محلات بافت قدیم شهر قشم در روزهای گذشته با نصب پی‌وی‌سی روبه‌روی در وروی منازل سعی کرده بودند اقدامات پیشگیرانه به منظور ورود آب‌های ناشی از سیلاب به منازل خود انجام دهند و شهرداری و مدیریت شهری با لایروبی کانال‌های دفع آب زیرزمینی و رفع انسداد آنها و آماده‌باش نیروهای خدماتی آمادگی نسبی برای دفع سیلاب وجود داشت. در قشم و بندرعباس هر سه مقطع تحصیلی ابتدایی متوسطه اول و دوم را در ٢ شیفت صبح و عصر در سراسر شهرستان به دلیل آبگرفتگی معابر تعطیل اعلام کردند.

از روز یکشنبه هرگونه فعالیت دریایی تعطیل اعلام شد. در روستاهای جزیره قشم نیز سیلاب جاری شد.   سامانه هوای سودانی در کرمان، بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و فارس بیشترین بارش را تاکنون داشته است. در غرب کرمان بارش تجمیعی ۷۰ میلیمتر، در جنوب ۱۱۰ میلیمتر و در شمال ۳۵ میلیمتر بارش موجب سیلاب و آبگرفتگی ‌شد. بارش در ارتفاعات به صورت برف هم بود.در چابهار باران معتدل در دوشنبه و درجه حرارت تا 24 درجه سانتیگراد، با احتمال بارندگی 88 درصد، در روز سه‌شنبه، با هوای ابری همراه با باران شدید با احتمال بارندگی 89 درصد خواهد رسید.  شدت گرفتن بارش‌ها در جنوب کشور در پی ورود سامانه بارشی منجر به وقوع سیلاب‌های ناگهانی برای جنوب کشور خواهد شد.  در جزایر تنگه هرمز و خلیج‌فارس، سواحل دریای عمان، نیمه جنوبی فارس، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان بارش‌ها موجب سیلابی شدن مسیل‌ها و طغیان رودخانه‌ها شد. 

سازمان هواشناسی روز شنبه ۱۱ دی‌ماه با صدور هشدار قرمز در استان‌های بوشهر، هرمزگان، کرمان و فارس اعلام کرد که روز یکشنبه بارش شدید باران و تداوم آن همراه با وقوع رعد و برق و ریزش تگرگ و وزش باد شدید خواهد شد.  مخاطرات این شرایط جوی به سیلابی شدن مسیل‌ها و طغیان رودخانه‌ها، آبگرفتگی گسترده معابر شهری، امکان آبگرفتگی منازل در مناطق مستعد، جاری شدن رواناب، اختلال در تردد، لغزندگی و کاهش دید در جاده‌ها، احتمال تخریب پل و مسدود شدن جاده و وارد شدن خسارت به محصولات کشاورزی می‌شود.

در جنوب استان سیستان و بلوچستان و کرمان بارش باران و جاری شدن سیلاب موجب مسدود شدن ۲ محور اصلی و یک محور فرعی در جنوب این استان شد. محورهای اصلی زهکلوت به ایرانشهر، کلکسورک به کهنوج و راه‌های فرعی آبنمای مظفرآباد و بیژن‌آباد در رودبارجنوب مسدود شدند. بروز سیلاب در بیشتر رودخانه‌های فصلی هفت شهرستان جنوبی استان کرمان گزارش شد. بیشترین حجم بارش باران در این منطقه در شامگاه یکشنبه بود و منجر به تشکیل ستاد بحران اداره کل راهداری جنوب کرمان شد.  اینکه ما چقدر در طبیعت دستکاری کرده‌ایم و مسیل سیلاب‌ها را بسته‌ایم یا ساخت‌وساز انجام داده‌ایم و سواحل رودخانه را تغییر شکل داده‌ایم، می‌تواند در وقوع سیلاب و توپوگرافی یک منطقه اثرگذار باشد. خشکسالی و بارش‌ها به تغییر اقلیم مربوط است. با تغییر اقلیم نظم آب‌وهوا  به ‌هم ‌خورده و همزمان با خشکسالی بسیار شدید، بارش‌های سیل‌آسا نیز رخ می‌دهد.

مدیریت بحران باید شامل «مدیریت پیشگیرانه ریسک سانحه» سیلاب باشد، ولی به نظر می‌رسد که به جای شناخت ریسک‌های موجود و تلاش برای کم کردن معرضیت انسان‌ها و دارایی‌ها در برابر مخاطرات، همچنان در حال مدیریت سانحه (آمادگی در 48 تا 24 ساعت قبل از سیلاب، بر اساس هشدار سازمان هواشناسی) و سپس مدیریت پاسخ (مقابله) بر اساس امداد و نجات هستیم. چنین کاری همچنان بسیار آسیب‌زا و معیوب است.