بازشناسی هنر از زاویه تاریخ و جامعه‌شناسی

غزل لطفی- عباس (حنیف) نعیمی جورشری در سال ۱۳۶۲ در رشت به دنیا آمد. او دانش‌آموخته دکترای جامعه‌شناسی و مدرس دانشگاه است. کتاب «حیات اجتماعی هنر/ مقدمه‌ای بر تاریخ و جامعه‌شناسی هنر» نعیمی جورشری به تازگی به عنوان اثر برگزیده سال در کارگروه هنر در جشنواره «کتاب سال معلم» انتخاب شد. این کتاب را انتشارات نقد فرهنگ تهران زمستان گذشته منتشر کرده و در آن مباحثی بینارشته‌‌ای هنر را با تاکید بر جامعه‌شناسی و تاریخ هنرها می‌خوانید. در این رویداد ملی ۸۴۴ کتاب تالیف و ترجمه از سراسر ایران به رقابت پرداختند که در مرحله نهایی در هر کارگروه تخصصی، دو اثر به عنوان کتاب‌های برگزیده انتخاب شدند. عباس نعیمی برای دومین سال متوالی به عنوان مولف برتر و برگزیده ایران انتخاب شده است. پیش از این کتاب «اصلاح‌طلبی ناکام؛ ارزیابی تئوریک جنبش ملی نفت و دولت دموکراتیک مصدق»  به قلم این محقق جامعه‌شناسی و مدرس دانشگاه فرهنگیان در کارگروه تاریخ انتخاب شده بود‌. همچنین عنوان محقق نمونه کشور نیز در کارنامه او دیده می‌شود.  به بهانه برگزیده شدن کتاب «حیات اجتماعی هنر» به عنوان کتاب سال معلم در کارگروه هنر این جشنواره با او گفت‌وگو کردیم. 

*برای فتح باب گفت‌وگو، ابتدا در مورد موضوع کتاب «حیات اجتماعی هنر...» توضیحات بدهید. 

«حیات اجتماعی هنر» با زیر عنوان «مقدمه‌ای بر تاریخ و جامعه‌شناسی هنر» پژوهشی است بین رشته‌ای که در سال ۱۴۰۰ توسط انتشارات نقد فرهنگ تهران منتشر شد‌. کتاب در هفت فصل عمده به قرار زیر تدوین شده شامل مباحث نظری، حیات اجتماعی ادبیات، حیات اجتماعی هنرهای نمایشی، حیات اجتماعی معماری، حیات اجتماعی موسیقی، حیات اجتماعی هنرهای تجسمی و حیات اجتماعی رقص و هنر‌های ورزشی به‌علاوه یک جمع‌بندی پایانی. این اثر شامل ۲۷۸ صفحه است و تصاویر و جداول بسیاری را دربر گرفته و در قطع رقعی و جلد شومیز ارایه شده است. در طراحی جلد هم از اثر جیمز بری نقاش ایرلندی بهره رفته با نام

‌The Distribution of Premiums in the Society of Arts.

*شما پیش از این در کتاب‌های‌تان به موضوعاتی مثل ارزیابی تئوریک جنبش ملی نفت و دولت دموکراتیک و اصلاح‌طلبی ناکام در زمان دولت مصدق و ... پرداخته‌اید. چطور شد که این موضوع را انتخاب کردید و این‌بار به موضوع  هنر پرداختید؟ 

حداقل دو دلیل شخصی و کارکردی برای پاسخ به این پرسش وجود دارد. دلیل شخصی اینکه از سال‌های دور و دوره دانش‌آموزی به سرودن شعر روی آوردم و در دوره دانشجویی این فعالیت هنری را به‌طور حرفه‌ای دنبال کردم. آن سال‌ها به‌رغم اینکه دانش‌آموز رشته ریاضی فیزیک بودم به‌طور مستمر رمان می‌خواندم. همه‌چیز می‌خواندم. شیفته نویسندگان روس بودم خصوصا داستایوفسکی و تولستوی و چخوف. این جهان ادبی و آن جهان ذهنی در تمام این سال‌ها بخش ثابت زندگی من بوده است. دو مجموعه غزل «عاشقانه‌های یک جامعه‌شناس / ۱۳۹۱» و «قرارمان سر فروردین / ۱۳۹۸» و چند عنوان شاعر برگزیده جشنواره‌ها، حاصل سال‌های شاعری است. علاوه بر علاقه و مطالعه جدی حوزه ادبیات و شعر و رمان، همواره پیگیر جدی عرصه فیلم بوده‌ام. به یاد دارم از دوره دبیرستان آثار سینمای جهان را دنبال می‌کردم. اگر به یاد داشته باشید آن زمان بحث دانلود فیلم و اینترنت پرسرعت مطرح نبود. حتی دی‌وی‌دی هم نیامده بود و سی‌دی یک کالای لوکس محسوب می‌شد. فلذا با دشواری نوارهای ویدیو و فیلم‌های شاخص جهان را تهیه می‌کردیم. این علایق در دوره دانشجویی هم ادامه داشت و گسترده‌تر هم شد تا آنجا که به نگارش مقالات نقد فیلم روی آوردم. نهایتا اینکه تخصص علمی جامعه‌شناسی و علایق هنری مانند دو شاخه درون من رشد داشته و بستری برای نگارش اثری بین رشته‌ای بوده است.

در باب دلیل کارکردی نیز باید عرض کنم که سال‌ها پیش اوایل دهه 90 درس جامعه‌شناسی هنر مقطع کارشناسی به من پیشنهاد شد با اشتیاق پذیرفتم اما متوجه شدم منبع مناسب تدریس وجود ندارد. اندک آثار موجود عموما تخصصی بودند و متناسب با سطح ارشد و دکترا یعنی تحصیلات تکمیلی. سطح بحث آن آثار برای دانشجوی لیسانس دشوار بود. این نکته انگیزه‌ای شد تا به سمت تهیه طرح آموزشی در این رده حرکت کنم. تحقیقی که دو سال به ‌طول  انجامید و پس از آن نیز چند بار بازنگری شد تا به شکل نهایی یعنی اثر کنونی در‌آید. دوستانی اهل دانش و هنر، محبت و چندباره کتاب را مطالعه کردند، پیشنهاداتی ارایه دادند که در بازنگری‌ها کوشش کردم اعمال شود و ایرادات کار به حداقل کاهش یابد.

*خودتان وجه تمایز کتاب‌‌تان را چه می‌دانید که باعث شد به عنوان اثر برگزیده جشنواره کتاب سال معلم در کارگروه هنر انتخاب شود؟

کتاب با یک دیباچه شروع می‌شود که لازم است مخاطب ابتدا به مطالعه آن بپردازد. این دیباچه مختصات اصلی و هدف‌گذاری‌های تالیف را ترسیم کرده است و کمک می‌کند مطالعه اثر با ارتباط بین‌الذهانی دقیق‌تری انجام شود. در پاسخ به پرسش شما عرض کنم که کتاب از جنس کتب واسط است یعنی کتب مقدمات و مبانی که بستری فراهم می‌کند تا عرصه عمومی به عرصه تخصصی پیوند داده شود و ورود مخاطب عام را به حوزه تخصصی تسهیل کند. دیگر اینکه تالیف کتاب اگرچه با اهداف آموزشی و دانشگاهی آغاز شده اما در فرآیند چندساله نگارش از مرزهای آن فراتر رفت و عملا در حوزه‌ای وسیع‌تر کاوش کرده است. همچنین دو رویکرد جامعه‌شناختی و تاریخی در این کتاب همجواری کرده‌اند تا سوژه اصلی یعنی هنر تشریح شود. فلذا کتاب کاملا بین رشته‌ای است. علاوه بر این در متن اصلی، تصاویری متناسب با بحث قرار گرفته تا وجه شماتیک کار را تقویت کند و مطالعه آن دلپذیرتر شود. از طراح کتاب سپاسگزارم که با حوصله این امر را محقق نمود. همینطور برخی مباحث در قالب نمودارها و جداول قرار گرفته تا فشرده‌سازی و درک آن سهل شود. علاوه بر اینها در بخش پیوست پایانی، جدولی مفصل از مکاتب هنری آورده شده است که این مکاتب را به‌طور مقایسه‌ای و نه به ترتیب زمانی معرفی می‌نماید. نهایتا اینکه تلاش کرده‌ام از زبان پیچیده دوری کنم و در حد امکان مباحث ساده طرح شود لذا تیترها نیز کوچک انتخاب شده است. این کتاب نه در باب یک رشته هنری خاص بلکه تحقیقی مقدماتی است درباره «هنرها». هر رشته در فصلی مستقل به بحث نهاده شده و مجموعا‌ از بیش از ۱۹۰ منبع فارسی و لاتین بهره برده است. امیدوارم نقایص کار به حداقل کاهش یافته باشد خاصه اینکه معتقدم هیچ امر پژوهشی و نگارشی، مطلق نیست.

*با توجه به اینکه به‌طور تخصصی به موضوعات جامعه‌شناسی می‌پردازید چالش‌های اجتماعی پیش روی جامعه را چطور دسته‌بندی می‌کنید.

این پاسخی مفصل و مستقل می‌طلبد. چنانکه در مقالات و سمینارهای دیگر پرداخته‌ام، گسل‌های اجتماعی می‌تواند عیاری نظم‌دهنده برای بحث مذکور باشد. در سلسله گفت‌وگوهای جامعه‌شناسان درباره آینده ایران که دبیر علمی آن کار را بر عهده‌ داشته‌ام، حداقل پنج گسل سیاسی، اقتصادی، مذهبی، مرکز-پیرامون و جنسیتی را به بحث نهاده‌ام. به نظر می‌رسد این شکاف‌ها در سال‌های گذشته افزایش یافته و عملا در برخی نقاط تبدیل به گسل شده است. این گسل‌ها یا ابرتضادها به شکل ساختاری قابل فهم و بررسی هستند و نباید آن را به سطح خرد تقلیل داد. فی‌المثل در کتاب «اصلاح‌طلبی ناکام» کوشش کرده‌ام با مطالعه موردی جنبش ملی نفت و دولت مرحوم دکتر مصدق نشان دهم جنبش‌های اجتماعی چگونه از ساختارها تغذیه می‌کنند و عوامل تسهیل‌گر و مسدودساز آنها به لحاظ ساختاری کدام است. لذا ما با یک بحث در جامعه‌شناسی تاریخی مواجه هستیم تا چالش‌های اجتماعی ایران را در زمان کنونی و آینده ساماندهی نظری نماییم. این چالش‌ها به‌طور همزمان، تهدید و فرصت را در دل خویش حمل می‌کنند.

*در پایان نظرتان را درباره جشنواره کتاب سال معلم ایران بفرمایید. نحوه گزینش آثار برتر چطور بود به نظر شما؟

جشنواره کتاب سال معلم یک رویداد ملی است که سالانه برگزار می‌شود. آنچنان که دستورالعمل آن بیان می‌کند آثار دریافتی در کارگروه‌های تخصصی مورد داوری قرار می‌گیرند. نهایتا در هر کارگروه، سه اثر برتر، برگزیده و سزاوار تقدیر به عنوان کتاب سال معرفی می‌شوند. در جشنواره امسال ۸۴۴ اثر به دبیرخانه ارسال شد که کتاب «حیات اجتماعی هنر» در کارگروه هنر مورد داوری قرار گرفت. اختتامیه جشنواره ۱۴ تیر ۱۴۰۱ مقارن با روز قلم در استان تهران، شهرستان شهریار برگزار شد.