چالش‌های حکمرانی سیل/ در ایران سیل هم اسیر مدیریت سنتی است

پژوهشگران در یک مطالعه با بررسی وضعیت حکمرانی ریسک سیل در ایران، عنوان کردند که عدم توجه و اهمیت به رودخانه در شهرسازی و طراحی زیرساخت‌ها، عدم انجام صحیح و به موقع مسئولیت‌های نهادی، تداخل ساختارهای مدیریتی در شرایط بحران، عدم استفاده کارآمد از منابع موجود و تاکید بر مدیریت دولت‌محور سیل، از جمله چالش‌های موجود در حکمرانی ریسک سیل در ایران هستند.

به گزارش ایسنا، سیل یکی از متداول‌ترین و مخرب‌ترین پدیده‌های طبیعی است که در مقیاس‌های بزرگ و کوچک به صورت روزمره در جهان رخ می‌دهد و همواره تلفات جانی، مالی و همچنین پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی بر جای می‌گذارد.

خطر وقوع سیل در کشورهای جهان، به دلایل مختلف در حال افزایش است. با افزایش نگرانی‌ها درباره تنگناهای مدیریت سنتی سیل در جهان، مفهوم مدیریت نوین سیل پررنگ شده است.

مدیریت نوین بلایای طبیعی، بر خلاف مدیریت سنتی سیل، صرفاً بر راهبردهای دفاعی به منظور دور نگه‌داشتن سیل از جوامع، آن هم عمدتاً با انجام اقدامات سازه‌ای تمرکز نمی‌کند. همچنین این نوع مدیریت به دنبال کنترل و مهار سیل نیست و بر رویکرد تاب‌آوری در مواجهه با آن تاکید دارد.

با توجه به موارد گفته‌شده، مفهوم حکمرانی سیل، به عنوان بخشی از حکمرانی منابع آب، به طور خاص برجسته می‌شود. حکمرانی منابع آب، مجموعه‌ای از قواعد، رویه‌ها و فرآیندهای رسمی و غیر رسمی است که بر اساس آن‌ها، تصمیمات با لحاظ منافع ذی‌نفعان اتخاذ و اجرا می‌شود و مجریان ملزم به پاسخگویی می‌شوند.

حکمرانی سیل را می‌توان به صورت شبکه‌ای از نهادها و تعاملات مربوط در حوزه مدیریت ریسک سیل؛ از جمله برنامه‌ریزی فضایی، مدیریت آب، مدیریت بحران و ... تعریف کرد.

پژوهش‌های مختلفی درباره حکمرانی ریسک سیل در سطح جهان انجام شده است و کشورهای مختلف از جمله مالزی، کانادا، هلند، سوئد، ایتالیا، انگلیس، فرانسه و .... انجام شده است. در ایران بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده در مورد سیل، بیشتر بر مباحث مدل‌سازی بارش-رواناب و ... متمرکز هستند و کم‌تر از نگاه حکمرانی به مسئله سیل توجه شده است.

با توجه به همین موضوع؛ پژوهشگران با انجام یک مطالعه، به این سوال پاسخ دادند که با انجام چه اقدامات و برنامه‌هایی می‌توان تلفات جانی و خسارات مالی ناشی از سیل در را در ایران کاهش داد؟

در این مطالعه رخدادهای سیل اسفند ۱۳۹۷ و فروردین ۱۳۹۸ مورد توجه قرار گرفتند و مراجع اصلی مورد استناد در این تحقیق، علاوه بر قوانین و آیین‌نامه‌های کشوری، گزارش‌های کارگروه‌های تخصصی هیات ویژه سیلاب‌های ریاست جمهوری بوده است.

در این مطالعه پس از بررسی قوانین موجود در این زمینه، تمامی مولفه‌هایی که در حکمرانی سیل در ایران موثر هستند را مشخص کردند. این مولفه‌ها شامل بیمه سیل، بیمه محصولات کشاورزی و دامی، جبران خسارت توسط دولت، بازسازی و نوسازی، کنترل و مهار آب، مدیریت بحران، برنامه‌ریزی کاربری اراضی و محدودیت ساخت و ساز، ارائه خدمات حیاتی و درمانی، پیش‌بینی و اطلاع‌رسانی و هشدار،آبخیزداری، آبخوان‌داری و راهکارهای مبتنی بر طبیعت، طراحی زیرساخت‌ها و چهار مولفه غیر مستقیم شامل واکنش‌های سازمان‌های مردم نهاد، نیروهای داوطلب و مردمی، نیروهای مسلح و نیروهای دانشگاه بودند.

این مولفه‌ها مدیریت چند بخشی و چند سطحی سیل را نشان می‌دهند. همچنین در مرحله بعد هر یک از این مولفه‌ها از منظر راهبردهای مدیریت ریسک سیل، شامل پیشگیری، دفاعی، کاهشی، آمادگی و بازیابی دسته‌بندی شدند. سپس این مولفه‌ها بر اساس رویکرد تدابیر سیاستی و چهار بعد آن (قواعد، کنشگران، قدرت و منابع آن‌ها) مورد بررسی قرار گرفتند.

بر اساس یافته‌های این پژوهش، حکمرانی ریسک سیل در ایران از منظر کنشگران و منابع آن‌ها، قواعد و گفتمان، دارای چالش‌های بسیاری است.

از عمده چالش‌های موجود در ابعاد رویکرد تدابیر سیاستی، می‌توان به عدم تخصیص به موقع منابع و عدم استفاده صحیح از منابع از جمله دانش علمی، دانش بومی هر منطقه، ظرفیت‌های انسانی و منابع مالی در بخش قدرت و منابع و همچنین عدم هماهنگی و همکاری بین کنشگران، عدم تنوع در راهکارها و اقدامات مدیریتی موجود عدم مسئولیت‌پذیری کنشگران، در بخش کنشگران و ائتلاف‌های آن‌ها اشاره کرد.

در بخش قواعد؛ کاستی و عدم پویایی در قواعد موجود سیستم حکمرانی ریسک سیل ایران، چالش اصلی این بخش است. همچنین در بخش گفتمان؛ وجود تفکرهای غالب متضاد در بین کنشگران بخش حاکمیتی، بخش خصوصی و مردم نسبت به یکدیگر حکایت از شکاف و خلا در گفتمان ریسک ایران دارد.

به گفته پژوهشگران این مطالعه و بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، عدم توجه و اهمیت به رودخانه در شهرسازی و طراحی زیرساخت‌ها، عدم انجام صحیح و به موقع مسئولیت‌های نهادی، تداخل ساختارهای مدیریتی در شرایط بحران، عدم استفاده کارآمد از منابع موجود و تاکید بر مدیریت دولت‌محور سیل، از جمله چالش‌های موجود در حکمرانی ریسک سیل در ایران هستند. همچنین همبستگی و همسویی در برنامه‌ها و اقدامات راهبردهای مدیریت سیل کم‌رنگ است و دو راهبرد دفاعی و آمادگی؛ نسبت به دیگر راهبردهای پنج‌گانه طرح‌های مدیریت سیل نهادینه‌تر است.

در این مطالعه علاوه بر پرداختن به چالش‌های موجود در بخش‌های مختلف مدیریت ریسک سیل، بخش‌های اولویت‌دار برای اصلاح تدابیر حکمرانی ریسک سیل ایران نیز بر اساس رویکرد تدابیر سیاستی معرفی شده‌است.

محققان این مطالعه پیشنهاد می‌کنند که قبل از تجام اقدامات منفعلانه متمرکز بر اقدامات سازه‌ای، استفاده از یافته‌های این پژوهش و اتخاذ آن‌ها در تصمیم‌گیری‌ها می‌تواند به ارتقای سطح حکمرانی ریسک سیل کمک کند.

در انجام این تحقیق حسین شاکری رستمی؛ دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مدیریت و برنامه‌ریزی منابع آب دانشگاه تربیت مدرس و علی باقری از گروه میان‌رشته‌ای فناوری آب دانشگاه تربیت مدرس، به همراه امیر سعدالدین؛ دانشیار گروه آبخیزداری دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، با یکدیگر مشارکت داشتند.

یافته‌های این مطالعه، پاییز ۱۴۰۰ به صورت مقاله علمی با عنوان «ارزیابی وضعیت حکمرانی ریسک در ایران بر اساس رویکرد تدابیر سیاستی» در نشریه تحقیقات منابع آب ایران منتشر شده است.