زندگی پر خطر 24 میلیون نفر در زمین‌هایی که دچار فرونشست شده‌اند

طی روزهای اخیر بازهم هشدارهایی درباره تشدید فرونشست زمین در ایران و تبعات جبران‌ناپذیر این بحران برای جمعیت ساکن در بیش از 9600 شهر و روستای کشور مطرح شده است. 

به گزارش اعتماد، هفته گذشته رییس سازمان مدیریت بحران کشور در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا اعلام کرد ۲۸۰ شهر و ۹۲۰۰ روستا با حدود ۱۹ میلیون نفر جمعیت ساکن، در معرض خطرات ناشی از فرونشست قرار دارند. 

محمدحسن نامی گفت نتایج تجمیع نقشه‌های سازمان نقشه‌برداری، سازمان زمین‌شناسی، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح و مرکز تحقیقات وزارت مسکن و شهرسازی نشان می‌دهد که فرونشست زمین، کل کشور را گرفتار کرده است. 

طبق گفته نامی، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی یکی از عوامل موثر در تشدید فرونشست بوده و اکنون وسعت و شدت فرونشست در سه استان تهران، خراسان رضوی و اصفهان بیش از سایر استان‌هاست. 

هفته گذشته همچنین رییس اداره ترازیابی سازمان نقشه‌برداری کشور با استناد به نتایج بررسی 5 ساله فرونشست دشت تهران، اعلام کرد نرخ بیشینه و مساحت محدوده فرونشست دشت تهران طی دو سال اخیر کاهش یافته که می‌تواند نشانه پایان ذخایر آبخوان و آغاز فرآیند مرگ سفره‌های آب زیرزمینی پایتخت باشد که چنین وضعیتی، خطر فرونشست پایتخت را تشدید می‌کند. 

معصومه آمیغ پی، ضمن اشاره به وقوع بحران فرونشست زمین در 254 منطقه کشور به دلیل استخراج بی‌رویه منابع آب زیرزمینی گفت: «در فاصله سال‌های 1395 تا 1397، نرخ فرونشست در شهر تهران ۲۰.۶ سانتی‌متر در سال بوده که در فاصله سال‌های 1399 تا 1401 علاوه بر کاهش وسعت فرونشست در محدوده دشت تهران، نرخ فرونشست پایتخت هم به ۱۳.۲ سانتی‌متر در سال کاهش یافته که انتظار می‌رود وزارت نیرو علت این کاهش نرخ را شفاف‌سازی کند.»

نتایج تحقیقی که فروردین 1383 با عنوان «بررسی اجمالی علت وقوع فرونشست جنوب غرب تهران» منتشر شد اعلام می‌کرد: «براساس گزارش سازمان نقشه‌برداری کشور در جنوب غرب شهر تهران یک ناحیه فرونشست مورد شناسایی قرار گرفته که بیشترین مقدار نشست آن طی 8 سال (بین سال‌های 1374 تا 1382 شمسی) به 171 سانتی‌متر یا به عبارت دیگر به حدود 21 سانتی‌متر در سال می‌رسد. دو منطقه‌ای که به عنوان مناطق اصلی فرونشست بررسی شده شامل امتداد کمربندی تهران (آزادگان) و حد فاصل سه راه آذری تا تقاطع بزرگراه آزادگان است. امتداد کمربندی تهران، از اتوبان تهران، کرج آغاز و به خیابان شهید رجایی منتهی می‌شود و به طول تقریبی 28 کیلومتر با جاده مخصوص، جاده قدیم کرج، اتوبان تهران، ساوه و جاده قدیم ساوه متقاطع است. حد فاصل سه راه آذری تا تقاطع بزرگراه آزادگان با آیت‌الله سعیدی (جاده قدیم ساوه) هم منطقه دوم است که گسل‌های مهم نزدیک به محدوده مطالعاتی شامل گسل‌های کهریزک، شمال ری و جنوب ری است. برداشت و استخراج مواد معدنی، ریزش سازه‌های زیرزمینی مانند تونل‌ها، ایجاد حفرات در اثر انحلال، فعالیت‌های تکتونیکی، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، نفت و گاز از عوامل اصلی فرونشست زمین است که در محدوده مطالعاتی، سابقه یا شواهدی مبنی بر عملیات معدنکاری یا احداث سازه‌های زیرزمینی در مقیاس منطبق با پهنه فرونشست وجود ندارد و فروریزش دیواره و سقف قنات‌ها نیز در چنین ابعادی نمی‌تواند ایجاد فرونشست نماید. با اینکه تهران از نظر تکتونیکی در منطقه‌ای فعال واقع شده، شواهد و دلایلی برای ایجاد یک فرونشست تکتونیکی در منطقه مشاهده نشده و به نظر می‌رسد ترکیب عواملی چون برداشت بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات، عامل اصلی ایجاد این فرونشست باشد.»

هشدار آمیغ پی درباره احتمال اتمام ذخایر آب زیرزمینی شهر تهران در حالی است که طبق نقشه‌های سال 1398 سازمان نقشه‌برداری کشور، اعلام شده بود نرخ سالانه فرونشست در استان تهران از کمتر از 9 و نیم میلیمتر تا بیش از 201 میلیمتر در نوسان است و شهریور 1398، مهرداد کتال محسنی؛ معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران ضمن اعلام اینکه «فرونشست زمین در تهران از مرحله هشدار گذشته و به مرحله بحران رسیده» فرونشست زمین در کشور را به زخمی تشبیه کرد که در اثر بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی و فعالیت‌های ‌نامناسب اقتصادی و اجتماعی، سر باز کرده و درباره آخرین وضعیت این بحران در شهر تهران گفت: «منطقه جنوب و جنوب‌غربی تهران حد فاصل مناطق مسکونی، کشاورزی و مهاجرپذیر مانند ورامین، پاکدشت و دشت‌های مختلف دچار فرونشست شده‌اند.»

نتایج پژوهشی که در همین سال در فصلنامه «دانش پیشگیری و مدیریت بحران» منتشر شد، تایید می‌کرد که وقوع فرونشست در جنوب شهر تهران (مناطق 18، 19، 20) جاده ساوه، نسیم‌شهر، صبا‌شهر، نازی‌آباد، محدوده بزرگراه آزادگان، پاکدشت، پیشوا، شمال ورامین، شهرری، مرکز شهریار، اسلامشهر، بهارستان و شمال رباط‌کریم، به دلیل آمار بالای جمعیت مهاجر در این مناطق و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی این شهرستان‌ها برای مصرف شرب، آغاز شده است. 

محققان این پژوهش هشدار دادند: «انبار مواد نفتی و سوختی، جایگاه‌های پمپ‌بنزین و جایگاه پمپ گاز، ایستگاه گاز، لوله‌کشی‌های انتقال نفت و خطوط فشار قوی برق و خطوط اصلی گاز، کارگاه‌های تولید یا حاوی مواد خطرزا در محدوده فرونشست تهران قرار دارند.»

دی‌ماه پارسال سازمان نقشه‌برداری کشور نتایج پایش نرخ فرونشست در ایران را اعلام کرد. طبق نتایج این پایش و شناسایی ۲۵۲ نقطه دچار فرونشست در کشور، اعلام شد که تمام استان‌ها گرفتار این بحران هستند اما استان‌های مرکزی کشور و از جمله ۵ استان خراسان رضوی، گلستان، فارس، اصفهان و کرمان بالاترین نرخ فرونشست را دارند چنانکه نرخ فرونشست در استان کرمان 40 سانتی‌متر و حدود ۱۵ تا ۱۶ درصد فرونشست‌ها در کشور، بیش از ۲۰ سانتی‌متر در سال (5 برابر متوسط جهانی) است و فقط در برخی استان‌های باران‌خیز مانند استان‌های شمالی و از جمله استان گیلان که هنوز ذخایر قابل توجهی از آب‌های زیرزمینی دارد، شدت فرونشست کمتر از باقی نقاط کشور است اما در استان اصفهان، جنوب شهرهای تهران و مشهد، پهنه فرونشست به حریم شهرها و منطقه مسکونی هم رسیده است. 

نتایج این پایش و اظهارات تکمیلی مسوولان سازمان همچنین نشان داد که میزان فرونشست در استان تهران، سالانه ۲۰ سانتی‌متر است و فرونشست دشت شهریار تا مناطق ۹، ۱۰، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ پایتخت هم رسیده و در حالی که نوار جنوبی این استان و غرب و جنوب غرب شهر تهران به سمت جنوب شرق پایتخت، بیشترین میزان فرونشست را دارد، سازه‌های شهری از جمله ساختمان‌های مسکونی، فرودگاه‌ها و متروی تهران هم در معرض خطر فرونشست قرار گرفته‌اند. 

بحران بلعیده شدن در ایران توسط زمین! 

سازمان زمین‌شناسی کشور، «فرونشست» را فروریزش یا نشست مقیاسی بزرگ از سطح زمین به دلیل تغییرات طبیعی یا مداخلات انسانی از جمله برداشت و استخراج مواد معدنی، ریزش سازه‌های زیرزمینی مانند تونل‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، نفت و گاز تعریف کرده است. 

در گزارشی که دی‌ماه پارسال مرکز پژوهش‌های مجلس درباره آخرین وضعیت فرونشست در کشور منتشر کرد، ضمن هشدار درباره تهدید جدی فرونشست شدید در استان‌های اصفهان، تهران، کرمان و خراسان رضوی، اعلام شده بود: «در اصفهان حدود 10 هزار کیلومتر مربع شامل 30300 واحد مسکونی، پالایشگاه و نیروگاه برق شهید منتظری، ورزشگاه نقش جهان، فرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی، پست‌های خطوط انتقال نیروی فشار قوی، شهرک صنعتی محمودآباد، خطوط انتقال سوخت به فرودگاه نایین و سگزی، خطوط قطار شهری به ویژه خط اصفهان به شاهین‌شهر، ابنیه تاریخی مانند پل روی رودخانه زاینده‌رود، به‌شدت در معرض تهدیدهای ناشی از فرونشست هستند. فرونشست در تهران، به صورت مستقیم، زندگی 2 میلیون و 300 هزار نفر را تحت‌تاثیر قرار داده و مناطق 17، 18، 19، 20 و 21 را به‌طور جدی تهدید می‌کند. از مهم‌ترین زیرساخت‌های در معرض خطر فرونشست شامل فرودگاه‌های امام و مهرآباد، خطوط انتقال انرژی در جنوب غرب پایتخت و خطوط قطار شهری و مترو هستند. به‌طور کلی حدود 8 میلیون واحد مسکونی و 24 میلیون نفر در کشور در معرض خطرات و آسیب‌های فرونشست قرار دارند. فرونشست در ایران 5 تا 7 برابر متوسط جهانی و با نرخ سالانه 25 تا 30 سانتی‌متر (هر 5 سال یک متر) رخ می‌دهد.»

در این گزارش همچنین تعداد شهرهای واقع در پهنه‌های با خطر بالای فرونشست زمین در 18 استان کشور اعلام شده بود؛ استان اصفهان با 31 شهر، استان تهران با 30 شهر، استان کرمان با 25 شهر، استان خراسان رضوی با 24 شهر، استان البرز با 13 شهر، استان فارس با 12 شهر، استان‌های یزد و همدان هر کدام با 11 شهر، استان مرکزی با 10 شهر، استان چهارمحال‌وبختیاری با 8 شهر، استان‌های آذربایجان شرقی و زنجان هر کدام با 4 شهر، استان‌های قم و اردبیل و کردستان هر کدام با 3 شهر و استان‌های آذربایجان غربی، خراسان شمالی و کرمانشاه هرکدام با یک شهر در این فهرست رده‌بندی شده بودند. 

وقوع بحران خشکسالی که از 3 دهه قبل در ایران آغاز شد و به تدریج سراسر کشور را فرا گرفت عامل مهمی در افزایش نرخ فرونشست زمین در کشور بوده چرا که مهم‌ترین علت فرونشست، برداشت بی‌رویه و غیرمجاز از منابع آب‌های زیرزمینی است که در ایران این اتفاق هم ناشی از کاهش ذخایر آب‌های سطحی و افت ارتفاع آب در چاه‌های کشاورزی بوده که کشاورزان را به حفر چاه‌های عمیق‌تر برای آبیاری زمین‌های کشاورزی وادار کرده است. 

سال 1400 رییس سازمان زمین‌شناسی کشور در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم اعلام کرد از 609 دشت کشور، 400 دشت در منطقه بحرانی فرونشست قرار دارند و میزان آب‌بری سالانه بخش کشاورزی ایران، 90 درصد از کل مصارف آب کشور است. طبق اعلام مرکز ملی مطالعات راهبری کشاورزی، سالانه حدود ۸۷ میلیارد مترمکعب برای مصارف کشاورزی آب مصرف می‌شود که 40 میلیارد متر مکعب از این میزان، از طریق آب‌های سطحی تامین شده و باقی نیاز با برداشت از ذخایر زیرزمینی جبران می‌شود. طبق گزارش اکتبر 2021 موسسه منابع جهان (WRI) از وضعیت ریسک آبی کشورهای جهان، شمال قاره آفریقا و بخش‌های زیادی از غرب و جنوب غرب قاره آسیا، شامل کشورهای ایران، مغولستان، هند، پاکستان، افغانستان، ازبکستان، کویت، عربستان سعودی، یمن، سودان، لیبی، الجزایر، موریتانی و اریتره، دچار بالاترین ریسک آبی هستند. 

سوء مدیریت 30 ساله دولت‌ها در نظارت بر برداشت از ذخایر زیرزمینی (آبخوان‌ها) از سال 1369 تاکنون، بی‌توجهی به ضرورت مدیریت الگوی کشت (سند کشت محصولات استان‌ها برای سال زراعی 1401 – 1402 که 18 مهر 1401 رونمایی شد، اولین اقدام وزارت جهاد کشاورزی پس از سه دهه خشکسالی است) و تداوم کشت محصولات پرآب بر مثل خربزه، هندوانه، خیار، کدو، کاهو، کلم و برنج، چاره‌ای برای کشاورزان نگذاشته که رزق خود را با ادامه همان سیاق گذشته و کاشت محصولات پرآب‌بر تامین کنند. 

دو سال قبل، رییس سازمان زمین‌شناسی کشور در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم گفت: «سال 1353 شرکت فرانسوی ستیران یک سند آمایش سرزمین برای ما نوشت. در این سند آمایش آمده بود که با توجه به اینکه 60 درصد کشور ایران، مناطق خشک و نیمه خشک است، ایران کشور کشاورزی نیست و نباید بیشتر از این در اراضی کشور کشاورزی شود و در عوض باید صنعت در سواحل توسعه پیدا کند. در این سند اشاره شده بود که اگر توسعه صنعت در سواحل اتفاق بیفتد، کرانه ساحلی جنوب ایران می‌تواند 15 تا 20 میلیون نفر جمعیت در خود جای دهد. برخلاف توصیه این سند، با وجود آنکه در ایران بیش از 900 کیلومتر ساحل داریم اما حدود 300 تا 400 کیلومتر از ساحل مکران ما خالی است و توسعه‌ای در سواحل اتفاق نیفتاده و ما به جای استفاده از ظرفیت سواحل و مدیریت آب‌های زیرزمین و در سطح زمین، به راهکارهای نامناسب از جمله انتقال آب بین حوضه‌ای و حفر چاه‌های ژرف روی آورده‌ایم که بدترین روش مقابله با بحران آب است چون سیستم طبیعت ما را به‌طور کلی از بین برده و در چرخه طبیعت ایجاد مشکل کرده است.»

حتی برای هشدارها هم گوش شنوایی در دسترس نیست 

مرداد سال 1399 علی بیت‌اللهی؛ عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در توضیح ریسک فرونشست زمین در پهنه‌های استانی و شهری کشور گفت: «تهران و ۱۷ استان کشور در خطر بالای فرونشست زمین قرار دارند که علت این فرونشست، خشکسالی‌های ممتد چندین ساله در کشور و استحصال بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است. طبق نتایج آخرین مطالعاتی که انجام شده، استان‌های تهران، خراسان‌رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم در ردیف استان‌های با ریسک جمعیتی بالای در معرض خطر فرونشست زمین، قرار دارند. استان‌های خراسان‌رضوی، تهران، اصفهان، یزد، کرمان و قم بیشترین تعداد واحدهای مسکونی فاقد اسکلت و آسیب‌پذیر واقع در پهنه‌های فرونشستی با خطر بالا و احتمال فروریزش سریع‌تر و با مقاومت کمتر در برابر مخاطراتی همچون زلزله را دارند.»

دو سال قبل (تیر ۱۴۰۰) سید محسن مزدآبادی؛ دبیر کل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم اعلام کرد: «میزان فرونشست در کشور ما حدود 90 برابر استانداردهای جهانی است. فرونشست در استان تهران از دهه 70 از دشت ورامین شروع شد و با گذشت زمان، گستره و شدت آن افزایش پیدا کرد. برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، علت اصلی فرونشست در تهران است که وجود حدود 44 هزار حلقه چاه غیرمجاز در این استان، شدت برداشت غیراصولی از منابع آب زیرزمینی را نشان می‌دهد. تراکم بیش از ظرفیت منطقه در استان تهران نیز از عمده‌ترین دلایل فرونشست در استان است؛ نیاز به تامین مسکن برای جمعیت تقریبی 12میلیون‌نفری استان باعث خانه‌سازی بدون توجه به ظرفیت و پایداری خاک و اصول مهندسی ساخت مسکن در مناطقی که خاک ظرفیت بارگذاری ندارد، شده چنان‌که در سال‌های اخیر در شهریار که یکی از بحرانی‌ترین مناطق بابت وقوع فرونشست است، اراضی از باغات به ساختمان‌های مسکونی تبدیل شده و حالا حدود 3000 هکتار بافت فرسوده در استان تهران، کانون فرونشست است که با این وضع می‌توان گفت، فرونشست در تهران، فرودستان و فقرا را می‌بلعد. در استان تهران سالانه حدود 4 میلیارد مترمکعب از چاه‌ها برداشت می‌شود و به‌دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی تهران، بستر جغرافیایی این شهر، سالانه ۳۶ سانتی‌متر فرو می‌نشیند به‌گونه‌ای که در محدوده بزرگراه آزادگان، شهرک مصطفی خمینی و حوالی آن، نرخ فرونشست از سال 95 تا 99 بیش از 3 برابر شده است. در حالی که این میزان نشست زمین، تاکنون در هیچ‌ جای جهان گزارش نشده، تهران از این بابت شبیه یک بمب ساعتی و رکورددار فرونشست زمین در دنیاست.»

سال 1400، مدیر کل مخاطرات زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم، بیشینه نرخ سالانه فرونشست در استان کرمان را بالای 30 سانتی‌متر، در استان اصفهان 19 سانتی‌متر و در اطراف استان تهران 15 سانتی‌متر اعلام کرد.

برخی مناطق دچار فرونشست در کشور 

   استان تهران: متروی تهران، فرودگاه مهرآباد و فرودگاه بین‌المللی امام در خطر بر اثر فرونشست هستند. 

   استان فارس: در دشت‌های مرودشت، داراب، فسا و قره بلاغ، قطروئیه، کوار، نیریز، قیر و کارزین، استهبان، سروستان و شیراز، زمین شکاف برداشته است.فرونشست دشت مرودشت به ایجاد ترک‌هایی بر بدنه کوه نقش رستم در محل مقبره خشایارشا و ایجاد شکافی به طول 300 متر و با عرض یک متر و به عمق 100 متر در مجموعه نقش رستم و در فاصله 100 متری عرصه جهانی تخت جمشید منجر شده است. فرونشست در کناره‌های تالاب مهارلو و خیابان لطفعلی خان زند در محدوده بافت تاریخی شیراز ثبت شده است. 

   استان اصفهان: شکاف به طول 70 کیلومتر در اطراف کاشان ثبت شده است. وسعت فرونشست در شهر اصفهان به 145 هزار هکتار رسیده که 26 هزار هکتار از این وسعت، سالانه بیش از 5 سانتی‌متر فرونشست دارد و در این وسعت 26 هزار هکتاری 2 میلیون و 800 هزار نفر ساکن هستند. تغییرات فرونشست از شمال به جنوب، از زاینده‌رود به سمت دولت‌آباد و حبیب‌آباد در حال گسترش است. فرودگاه بین‌المللی اصفهان، 9 ایستگاه آتش‌نشانی، 37 کتابخانه و 258 مدرسه در پهنه فرونشست شهر واقع شده‌اند. در این پهنه دچار فرونشست شدید، برخی سازه‌ها دچار چرخش شده‌اند و برخی ایستگاه‌های قطار شهری در این محدوده دچار فرونشست شده است. تمام بناهای تاریخی واقع در میدان نقش‌جهان، در پهنه فرونشست قرار گرفته‌اند. فرونشست ترک‌هایی بر دیوارهای مسجد امام و دیوارهای سازه‌های ضلع شمالی میدان نقش‌ جهان ایجاد کرده است. همچنین ترک‌هایی بر پل‌های تاریخی اصفهان همچون پل مارنان، پل خواجو و سی‌و‌سه پل (به دلیل خشکی زاینده‌رود) ایجاد شده است. 

  استان خراسان رضوی: شکاف 30 کیلومتری در دشت نیشابور، شکاف عمودی 79 کیلومتری در مسیر خط‌آهن مشهد / تهران و خط انتقال نفت، شکاف 17 کیلومتری در جاده خواف ایجاد شده است. وضعیت فوق بحرانی در دشت‌های نیشابور، بردسکن، جوین، بجستان، خواف، مشهد، کاشمر، سبزوار و خسارت به خطوط ریلی و جاده‌ای، گاز و برق و نفت و مخابرات و مناطق مسکونی دشت‌های بردسکن، جوین و مشهد گزارش شده است. 

   استان البرز: فرونشست سالانه 21 سانتی‌متر در کل استان و فرونشست سالانه 4 الی 6 سانتی‌متر در مهرشهر، کمالشهر و محمدشهر. بالاترین نرخ فرونشست در استان البرز در اطراف جاده قدیم کرج، جنوب هشتگرد و نظرآباد، گرمدره، اشتهارد با نرخ بیش از 30 سانتی‌متر در سال ثبت شده است. خطر فرونشست در اطراف نیروگاه منتظرقائم در فردیس، راه‌‌آهن، اتوبان و جاده‌های ورودی و خروجی استان، فرودگاه پیام و تاسیسات انتقال آب و برق شدت گرفته است. 

  استان کرمان: بیشتر دشت‌های استان از جمله شهرستان رفسنجان، کشکوییه، سیرجان، غرب کهنوج، شرق فهرج و نرمشیر، زرند، جیرفت، قلعه گنج و منوجان دچار فرونشست شده‌اند. عنبرآباد، دشت فاریاب، ارزوییه و اطراف شهر کرمان بالاترین نرخ فرونشست سالانه را دارد و شکاف‌های ناشی از فرونشست زمین به نزدیکی عنبرآباد رسیده و در شهر کرمان هم آثار فرونشست مشاهده شده. استان کرمان بابت تعداد شهرهای واقع در پهنه فرونشست رتبه سوم کشور، بابت تعداد واحدهای مسکونی غیرمقاوم واقع در پهنه فرونشست رتبه چهارم و بابت وسعت پهنه فرونشست، رتبه اول کشور را دارد.