هشدار جدی نسبت به وقوع سیل در تابستان؛ مسئولان و مردم آماده و هوشیار باشند

«برای سیلاب‌های بعدی در ایران آماده شویم» عنوان یادداشت مهدی زارع برای روزنامه اعتماد است که در آن آمده: از ابتدای مهرماه 1402 تا دوازدهم خرداد 1403 در مجموع 35 میلیارد و 680 میلیون مترمکعب آب وارد سدهای ایران شده که نسبت به ورودی 33 میلیارد و 620 میلیون مترمکعبی آب به سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، رشدی 6درصدی داشته است. به‌منظور تامین آب شرب، کشاورزی، صنعت و سهم محیط زیست، 22 میلیارد و 860 میلیون مترمکعب آب از سدهای کشور رهاسازی شده است که نسبت به خروجی 20 میلیارد و 830 میلیون مترمکعبی آب در مدت مشابه سال آبی قبل از سدها، افزایشی 10درصدی را نشان می‌دهد.

با بررسی فرآیندهای هیدرولوژیکی، رویدادهای خشکسالی و سیلاب‌های متوالی مشخص شده که چگونه خشکسالی می‌تواند بر اثر خطر سیلاب اثر بگذارد. فرآیندهای هیدرولوژیکی، اجتماعی-اقتصادی و سازگاری متفاوتند. فرآیندهای هیدرولوژیکی شامل فرآیندهای ذخیره‌سازی و رواناب است که به نظر می‌رسد هر دو عمدتا در زمان خشکسالی چند‌ساله و زمانی که سیل طی خشکسالی رخ می‌دهد، نقش دارند. با این حال، اینکه کدام فرآیند در چه زمانی و در کجا غالب است و چگونه این موضوع تحث اثر مداخله انسان است، هنوز به صورت دقیق مشخص نیست. فرآیندهای مرتبط با اثرهای اجتماعی- اقتصادی کمتر از فرآیندهای هیدرولوژیکی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، اما به نظر می‌رسد تغییرات آسیب‌پذیری نقش مهمی در افزایش یا کاهش اثرهای خشکسالی نسبت به سیل دارد. علاوه بر این، کیفیت آب به دلیل رویدادهای خشکسالی در مقایسه با حوادث سیل بدتر می‌شود. سازگاری بر فرآیندهای هیدرولوژیکی (مثلا از طریق استخراج آب‌های زیرزمینی) اثر می‌گذارد. هنگامی که یک سیلاب شدید مدت کوتاهی پس از یک خشکسالی بزرگ رخ می‌دهد، پیامدهای آن می‌تواند فاجعه‌بار باشد. پس از یک خشکسالی طولانی، اولین‌بارندگی‌ها مورد استقبال قرار می‌گیرد زیرا می‌توانند منجر به بهبود اکوسیستم و پر کردن مجدد مخازن آبی شوند. این وضعی است که در فروردین ۱۳۹۸ و مرداد ۱۴۰۱ پس از سیلاب‌های سراسری در پی خشکسالی‌های طولانی مدت حس می‌شد. اما در برخی موارد این وضعیت مثبت بسته به فرآیندهای فیزیکی و اجتماعی و تعامل آنها به فاجعه تبدیل می‌شود. در خشکسالی هزاره در استرالیا (2010-2000) مدت کوتاهی پس از آن سیلاب گسترده در جنوب و شرق کشور جاری شد. خشکسالی (2018-2017) در شرق آفریقا به سرعت به دنبال سیلاب‌هایی با صدها کشته در سال ۲۰۱۸ رخ داد یا سیلاب مرگبار 2019 / فروردین ۱۳۹۸ ایران در پایان یک خشکسالی طولانی رخ داد. فرآیند‌هایی وجود دارد که از طریق آنها یک رویداد خشکسالی می‌تواند بر رویداد سیلاب بعدی اثر بگذارد، مثلا فرآیندهای جوی که بر هواشناسی اثر می‌گذارد. فرآیندهای حوضه آبریز موثر بر هیدرولوژی؛ فرآیندهای اجتماعی- اقتصادی موثر بر اثرها یا فرآیندهای سازگاری که به‌طور بالقوه بر اثرهای هیدرولوژیک و اجتماعی- اقتصادی موثر است. 

بیابان‌زایی از سوی سازمان ملل به عنوان تخریب زمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب تعریف شده است. تعریف ساده است، اما اثر بیابان‌زایی عمیق است و جوامع را در سراسر جهان تحت اثر قرار می‌دهد. بیابان‌زایی، تخریب زمین و خشکسالی از مهم‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی زمان ما هستند، به‌طوری که تا 40‌درصد از کل زمین در سراسر جهان در حال حاضر تخریب شده در نظر گرفته شده است. زمین سالم نه تنها تقریبا 95 درصد غذای ما را تامین می‌کند، بلکه به ما سرپناه می‌دهد، شغل و معیشت فراهم و از ما در برابر تشدید خشکسالی، سیل و آتش‌سوزی محافظت می‌کند.

بیابان‌زایی و خشکسالی باعث مهاجرت اجباری می‌شود و سالانه ده‌ها میلیون نفر را در معرض خطر آوارگی قرار می‌دهد. از 8 میلیارد نفر جمعیت جهان، بیش از یک میلیارد جوان زیر 25 سال در کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند، به ویژه در مناطقی که مستقیما به زمین و منابع طبیعی وابسته هستند. امسال موضوع روز جهانی بیابان‌زدایی و مبارزه با خشکسالی «متحد برای سرزمین. میراث ما آینده ما» است. 

اکنون تجربه آب و هوای خشک و مرطوب هر دو بیشتر و با شدت فزاینده اتفاق می‌افتد و با تغییرات اقلیمی مداوم، حتی بیشتر و شدیدتر می‌شوند. در مناطق خاصی در سراسر جهان، فراوانی انتقال سریع از خشک به مرطوب نیز در 30 سال گذشته افزایش یافته است. زمان بین رویدادهای خشک و مرطوب متوالی در حال کاهش است، به این معنی که زمان کمتری برای بازیابی از اثرهای شدید خشک قبل از وقوع رخداد شدید مرطوب وجود دارد. این نشان‌دهنده اهمیت بهبود درک رویدادهای خشکسالی است و اینکه چگونه فرآیندهای مختلفی که طی و بعد از یک رویداد خشکسالی رخ می‌دهد، وقوع، شدت و اثرهای یک سیل را افزایش یا کاهش می‌دهد.

در منطقه آمازون چنین انتقال ناگهانی به ناهنجاری‌های منفی دمای سطح دریا مربوط به حالت لانینا La Niña  نسبت داده شد. چندین مطالعه در چین همچنین تغییرات ناگهانی خشک به مرطوب را به ناهنجاری در دمای سطح دریا و حالت‌های جوی اقیانوس در مقیاس بزرگ مرتبط می‌کنند . خشکسالی همچنین تولید باران را افزایش می‌دهد، به عنوان مثال با افزایش همرفت به دلیل خاک‌های خشک که منجر به حرکت عمودی هوا می‌شود، بارش روی رودخانه‌های جوی تشدید می‌شود . هم افزایش انتقال رطوبت و هم سامانه‌های تولید باران فعال‌تر ممکن است در انتقال خشک به مرطوب نقش داشته باشند . 

اینکه آیا این شرایط هواشناسی به خطر خشکسالی و در نهایت سیل تبدیل می‌شود یا خیر، بستگی به فرآیندهای هیدرولوژیکی، اجتماعی- اقتصادی و سازگاری دارد. کمبود شدید آب و خشکسالی و رشد جمعیت باعث افزایش فشار بر منابع آب می‌شود. 

 با توجه به سابقه اخیر حوادث شدید جوی و سیلاب در ایران، به ویژه در مناطقی مانند دشتیاری استان سیستان و بلوچستان و مشهد، احتمال وقوع سیل بیشتر در تابستان۱۴۰۳ قابل توجه است. هرگاه بیش از ۳۰ میلیمتر باران طی چند دقیقه تا یک ساعت در نزدیکی یک پهنه شهری رخ دهد، سیل و تلفات ناشی از آن قابل انتظار است. جابه‌جایی جمعیت، خسارت مالی، قطع برق و اختلال در زندگی روزمره از فرآیندهایی است که با شرایط نامساعد جوی پیش‌بینی شده از جمله بارش شدید باران، رعد و برق، وزش باد شدید و احتمال رگبار تگرگ و گرد و غبار در ایران مرتبط است. ترکیبی از عواملی مانند سامانه‌های ناکافی زهکشی، زمین‌های مستعد زمین‌لغزش و طبیعت خشک که خطر وقوع سیلاب‌های ناگهانی را افزایش می‌دهد، نشان می‌دهد که ریسک سیلاب ناگهانی در ماه‌های تابستان بالاست. مقامات و مردم باید هوشیار، آماده و فعال باشند تا مخاطرات سیلاب را کاهش دهند و اثر آن را بر زندگی و زیرساخت‌ها به حداقل برسانند.