اعتماد به نقل از برخی منابع: حداقل 5 کارگاه که هر کدام می‌تواند بین 4 تا 20 نفر کارگر داشته باشد درگیر نشت گاز بوده‌اند؛ هنوز نمی‌توان آمار دقیق کارگران حاضر در این کارگاه‌ها را داد

فاطمه کریمخان- قبل از معدنجوی طبس، معدن آبیل کرمان بود، قبل از آن معدن طزره دامغان بود، قبل از معدن طزره، معدن یورت آذرشهر بود، همین طور بگیرید و بروید عقب، استخراج «زغال‌سنگ» در ایران، همان کارگری معدنی است که سخت‌ترین کار دنیاست و البته باید گفت که در ایران حتما یکی از ناامن‌ترین شغل‌های ممکن هم هست.

در حادثه معدن یورت آذرشهر، طی پنج روز تلاش از سیزدهم تا نوزدهم اردیبهشت ماه سال نود و شش، شمار اجساد بیرون کشیده شده از زیر آور در نهایت به 43 نفر رسید، در حادثه معدن طزره دامغان 6 نفر جان باختند، در حادثه معدن آبیل یک نفر کشته شد و حالا براساس اعلام خبرگزاری تسنیم در معدنجوی طبس گفته می‌شود که بیش از 50 کارگر جان خود را از دست داده‌اند. این در حالی است که وزیر کشور تعداد جانباختگان را 31 نفر اعلام کرده است. شرح حادثه در همه جا یکی است، تونل‌های بن‌بست، تجمع گاز متان، ریزش دیوار، انفجار، بسته شدن مسیر خروج، خفگی، سوختگی و مرگ. به همین راحتی.

ایران بزرگ‌ترین ذخایر زغال‌سنگ در منطقه خاورمیانه را در اختیار دارد، در حالی که در شهر‌ها به نظر می‌رسد که زغال‌‌سنگ محصولی متعلق به انتهای تاریخ است و معادن آن بعد از پایان فیلم «دره من چه سرسبز بود» به فراموشی سپرده شده‌اند، استخراج زغال‌سنگ در بسیاری از جاهای دنیا همچنان ادامه دارد و مصرف آن در صنایع سنگین، تولید فولاد و سیمان و ...رایج است. انرژی مورد نیاز تامین بخشی از برق و گاز مایعی که استفاده می‌کنیم از زغال‌سنگ تامین می‌شود، حتی تولید برخی داروها، مواد آرایشی و محصولات بهداشتی هم نیازمند مصرف زغال‌سنگ هستند.

آمار‌های مختلف در مورد اینکه چه تعداد معدن فعال زغال‌سنگ در کشور داریم، اعداد مختلفی را ارایه می‌کنند. از مجموع آنها به نظر می‌رسد که بین 121 تا 151 معدن فعال زغال‌سنگ در کشور وجود دارد که برخی از آنها تنها در بخشی از سال فعالند در حالی که برخی دیگر در تمام سال فعال هستند، برخی از آنها در دو شیفت کارگر دارند و برخی از آنها سه شیفت کار می‌کنند.

هر تن زغال‌سنگ درجه یک در حال حاضر در بازار جهانی حدود 63 یورو قیمت دارد که قیمت آن به نسبت سال 1400 که حدود 30 یورو برای هر تن بود، دوبرابر شده است. حقوق کارگران معادن زغال‌سنگ که بر اساس قانون کار تعیین می‌شود از سال 1400 تا امروز، یعنی طی سه سال گذشته دوبرابر نشده است.

عمده ذخایر زغال‌سنگ کشور در منطقه طبس قرار دارد، تخمین زده می‌شود که ذخایر زغال‌سنگ در طبس حدود 2750 میلیون تن است، بعد از آن البرز مرکزی با ذخایری معادل 505 میلیون تن در جایگاه دوم است، در کرمان 315 میلیون تن ذخایر زغال‌سنگ شناسایی شده است، در البرز شرقی و البرز غربی هم به ترتیب 41 میلیون تن و حدود 6 میلیون تن ذخیره زغال‌سنگ شناسایی شده که بخشی از آن در حال استخراج است.

علاوه بر اینکه آمار دقیقی در مورد اینکه چند معدن زغال‌سنگ در حال حاضر در کشور فعال هستند وجود ندارد، آمار دقیقی در مورد اینکه چند کارگر در بخش استخراج معادل زغال‌سنگ کار می‌کنند هم وجود ندارد، تمام آماری که ما در اختیار داریم در مورد شرکت‌های بزرگ استخراج زغال‌سنگ و تغییرات سهام آنها در بورس است، نه از آدم‌ها و اسامی آنها.

معادن زغال‌سنگ هم مثل باقی معادن کشور اغلب وقتی مورد توجه قرار می‌گیرند که حادثه‌ای در آنها رخ داده باشد و حالا این قرعه به نام معدن معدنجو در طبس افتاده است. منطقه‌ای که حادثه معدنی اخیر در آن رخ داده، سایت معدنی پروده نام دارد. چهار یا پنج شرکت مهم استخراج زغال‌سنگ در این منطقه معدن دارند که بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین آنها شرکت معدن زغال‌سنگ طبس است. کارگران این شرکت بومی هستند و در روستاها و شهرهای نزدیک معدن زندگی می‌کنند. غیر از این، شرکت‌های معدنی دیگری که در منطقه مشغول بهره‌برداری هستند عموما از کارگران غیربومی استفاده می‌کنند. اغلب این کارگران از استان‌های گلستان و سیستان و بلوچستان می‌آیند. شیفت‌های کاری آنها به صورت دو هفته کار، دو هفته تعطیلی است. در طول دو هفته کاری، کارگران هر روز در دو نوبت از هشت صبح تا دوازده شب در معدن‌ها کار می‌کنند. تعداد کارگرانی که در این محوطه معدنی کار می‌کنند بین سه تا چهار هزار نفر است. منطقه معدنی پروده حدود صد کیلومتر از اولین شهر نزدیک فاصله دارد. مار و عقرب در آن فراوان دیده می‌شود و بیمارستان در آن وجود ندارد، بخشی از جاده آن آسفالت شده است در حالی که بخش‌هایی از منطقه حتی جاده آسفالته هم ندارند. یک ایستگاه آتش‌نشانی کوچک در این منطقه وجود دارد و بیمارستانی در آن افتتاح نشده است، اگر قرار باشد آمبولانسی به منطقه برسد و حادثه‌دیده‌ای را جابه‌جا کند، این انتقال مجروح اقلا یک ساعت زمان می‌برد. تا سال گذشته کارگران غیربومی که در این منطقه کار می‌کردند در کانکس زندگی می‌کردند. از سال گذشته یک سوله رفاهی در منطقه ساخته شده است که بخشی از کارگران را در آن اسکان داده‌اند. غیر از آشپزخانه که غذای کارگران را تامین می‌کند و لباس و کفشی که توسط شرکت‌ها تامین می‌شود، امکانات رفاهی دیگری در منطقه وجود ندارد.

شرکت معدنجو، یکی از چند شرکتی است که در این منطقه معدنی مشغول بهره‌برداری از سه معدن‌ ای، بی‌ و سی است. مدیرعامل شرکت سهامی خاص معدنجو که در حال حاضر در حال بهره‌برداری از معدن « معدنجو» در طبس است، فردی است به نام محمد مجتهدی‌زاده که تلاش‌ها برای تماس گرفتن با او بی‌نتیجه مانده است، پیش از او در آگهی‌های رسمی شرکت از دو نفر دیگر به نام‌های عزت‌الله قاسمی به عنوان رییس هیات‌مدیره به نمایندگی از شرکت «ندای رهاوی (سهامی خاص)» و همین‌طور علی شیرزاد یکتاپرست به عنوان نایب‌رییس هیات‌مدیره به نمایندگی از شرکت تعاونی معدنی فراروی ثبت شده است. رییس هیات‌مدیره شرکت فراروی در حال حاضر محمد مجتهدی‌زاده است و عزت‌الله قاسمی، نایب‌رییس هیات‌مدیره شرکت ندای رهاوی است. جست‌وجو در مورد اینکه شرکت‌های مادر دو شرکت بالادستی شرکت معدنجو چه کسانی هستند به زمان بیشتری نیاز دارد، اما تا این لحظه به نظر می‌رسد خلاف حادثه معدن یورت که یک کنسرسیوم اقتصادی زیرمجموعه یکی از بنیاد‌های عمومی در آن دخیل بوده است، در حادثه معدن معدنجو با یک شرکت خصوصی رو‌به‌رو هستیم.

تا ظهر روز یکشنبه، حدود 16 ساعت بعد از حادثه معدن معدنجو، روشن شده که تعداد کشته‌های این حادثه معدنی بیش از پنجاه نفر است. در خراسان جنوبی سه روز عزای عمومی اعلام شده و درخواست‌ها برای اعلام عزای عمومی در سراسر کشور در حال افزایش است.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی در توضیح اینکه چه اتفاقی در معدن افتاده، گفته است که «ساعت ۲۱ شب گذشته (شنبه سی و یک شهریور 1403) تصاعد آنی گاز متان در محل یکی از تونل‌های معدن زغال‌سنگ شرکت معدنجو رخ داد که موجب انفجار شد. در زمان حادثه انفجار ۶۹ کارگر در بلوک سی و بی ‌این معدن زغال‌سنگ در طبس مشغول کار بودند.»

بلوک بی‌ و سی معدن زغال‌سنگ معدنجو حدود دو کیلومتر از هم فاصله دارند، تجمع گاز و انفجار عامل حادثه در معدن بوده است. دبیر اجرایی خانه کارگر طبس در مورد حادثه به ایلنا گفته: «نشت گاز از بلوک سی معدن شرکت معدنجو آغاز شده و از آنجا که تهویه این بلوک از طریق بلوک بی ‌انجام می‌شود، بلوک بی ‌هم درگیر نشت گاز شده است. علت حادثه خروج گاز متان و سپس منواکسیدکربن بوده است. بازه مجاز متان در معادن زغال‌سنگ 0.4 درصد و بازه مجاز گاز منواکسیدکربن 35 ppm (مقدار ماده در میلیون) است، اما در زمان وقوع حادثه مقدار متان موجود در هوا حدود 5 و مقدار منواکسیدکربن 1500 پی‌پی‌ام بوده است.» شرکت‌های استخراج زغال‌سنگ برای سنجش گازهای خفه‌کننده در محیط معدن، از دستگاه‌های HSE که برای سنجش سلامتی محیط کاربرد دارد و برای تخلیه کردن این گازها هم از دستگاه‌های جت فن استفاده می‌کنند. گفته می‌شود که دستگاه سنجش سلامت محیط شرکت معدنجو دچار اشکال بوده و استفاده از دستگاه‌های جت فن هم در منطقه پروده تنها توسط یکی، دو شرکت انجام می‌شود و باقی شرکت‌ها چنین امکاناتی را برای کارگران و محیط کاری‌شان فراهم نکرده‌اند. اظهارات دبیر اجرای خانه کارگر توسط جواد قناعت، استاندار استان خراسان جنوبی هم تایید شده است. آقای قناعت گفته است عمده نشت گاز مربوط به تونل سی بوده که هنوز بخش مهمی از آن تخلیه نشده و در نتیجه امدادرسانی به این تونل کندتر از امدادرسانی به تونل بی ‌انجام شده است.

برخی منابع که مایل نیستند نام‌شان فاش شود، به «اعتماد» گفته‌اند که اقلا پنج کارگاه که هر کدام می‌تواند بین چهار تا 20 نفر کارگر داشته باشد درگیر نشت گاز بوده‌اند و گمانه‌زنی‌ها در مورد افزایش شمار کشته‌شدگان هم ناشی از همین مساله است که هنوز نمی‌توان به روشنی اعلام کرد که چند نفر در کارگاه‌های درگیر نشت گاز حضور داشته‌اند.

در حالی که برخی خبرنگاران محلی می‌گویند روزنامه‌نگاران مستقل را به منطقه راه نمی‌دهند و تنها برخی نیروهای صدا و سیما توانسته‌اند به محل حادثه وارد شوند. رییس‌جمهوری، رییس قوه قضاییه، رییس قوه مقننه، معاون رییس‌جمهوری و رییس دادگستری استان خراسان جنوبی، تاکنون دستور رسیدگی ویژه به این فاجعه ملی را صادر کرده‌اند. وزیر کار، وزیر صمت، وزیر کشور و وزیر بهداشت مامور رسیدگی به جزییات حادثه شده‌اند. وزیر کشور، وزیر کار و وزیر صمت، رییس هلال‌احمر کشور، مدیرعامل هلال‌احمر خراسان جنوبی، استاندار خراسان جنوبی و جمع دیگری از نیروهای امدادی در صحنه حادثه حضور دارند و رسانه‌ها عکس‌هایی از کیسه‌های سیاه اجساد معدنکاران را که تا به حال بیرون کشیده شده است، منتشر کرده‌اند.

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت ضمن تسلیت حادثه معدن زغال‌سنگ طبس اطمینان داده است که دولت از حادثه‌دیدگان پشتیبانی خواهد کرد. احمد میدری، وزیر کار هم در بیانیه‌ای ضمن تسلیت حادثه معدن زغال‌سنگ معدنجو به مردم و جامعه کارگری کشور، تعهد داده است که حادثه را پیگیری و گزارش دقیقی در مورد قصور و تقصیر احتمالی در مورد آن منتشر کند.

با در نظر گرفتن اینکه گفته می‌شود 69 نفر در زمان وقوع حادثه در معدن معدنجو مشغول کار بوده‌اند، احتمال اینکه شمار کشته‌شده‌های این حادثه افزایش پیدا کند، وجود دارد.

حادثه در معدن و به خصوص معدن زغال‌سنگ، بخشی از آن چیزی است که کارگران «عادی» قلمداد می‌کنند، عبدالله یک کارگر معدن که در کرمان کار می‌کند و خرداد ماه امسال برادرش را در حادثه معدن آبیل از دست داده است، می‌گوید: «معدن همین است، زنده وارد می‌شوید ولی معلوم نیست که از آن زنده خارج شوید.» ریزش دیواره‌های زغال‌سنگ، گاز گرفتگی و برخورد با واگن‌های انتقال زغال‌سنگ، از مهم‌ترین حوادثی است که جان معدنکاران در معادن زغال‌سنگ را تهدید می‌کند. انواع آسیب‌های استخوانی شامل شکستگی‌ها، آسیب‌های شنوایی به دلیل استفاده از مواد منفجره و آسیب‌های تنفسی به دلیل تنفس خاک زغال‌سنگ و متان در میان معدنکاران شایع است. یک پژوهش دانشگاهی در سال 97 روی تعدادی از کارگران معدن زغال‌سنگ نشان داده است که کیفیت زندگی کارگران معدن زغال‌سنگ با افزایش سن آنها کاهش معناداری پیدا می‌کند که نشان‌دهنده آسیب فراوان و زیانبار بودن شغل کارگری در معدن‌های زغال‌سنگ است، کارگران معدن، مطابق قانون حداقل حقوق وزارت کار، حقوق دریافت می‌کنند.

حوادثی که منجر به مرگ یک‌باره تعداد زیادی از کارگران معدن می‌شوند و توجه‌های رسانه‌ای را به خود جلب می‌کنند، تنها نوک کوه یخ حوادث معدن‌های زغال‌سنگ، حوادث معدن به‌طور کلی و حوادث کار در یک تصویر وسیع‌تر هستند. گزارش سالانه پزشکی قانونی در سال 1402 نشان می‌دهد که تنها در یک‌سال دو هزار نفر کارگر در مشاغل مختلف به دلیل حوادث مرتبط با کار جان خود را از دست داده‌اند، یعنی هر روز بیش از 5 نفر کشته شدند، حتی در روزهای تعطیل رسمی.