وضعیت بحرانی خشکسالی در ترکیه؛ خشک شدن کامل ۱۸۶ دریاچه از ۲۴۰ دریاچه، معضلی که گریبانگیر منطقه خواهد شد

مهدی زارع در یادداشتی با عنوام «خشکسالی‌ترکیه و بحران منطقه» در روزنامه اعتماد نوشت: در سفر نیمه آبان 1403 نگارنده به ترکیه برای شرکت در یک کنفرانس علمی نکته مهمی که در مقایسه با سفرهای سال‌های 1401 و 1402 به چشم می‌آمد خشکسالی و کم‌بارشی و اثر مشهود آن بر چشم‌اندازهای طبیعی این کشور بود. بر اساس گزارش سرویس هواشناسی دولتی ترکیه، میزان بارندگی در آگوست 2024 در این کشور 13.9 کیلوگرم بر متر مربع گزارش شد که کمتر از میانگین بلندمدت است که بر اساس داده‌های دوره 2020-1991، میزان بارندگی 14.8 کیلوگرم بر متر مربع محاسبه شده است. این نشان‌دهنده کاهش 7 درصدی نسبت به میانگین بلندمدت است. بخش‌هایی از منطقه مرمره جنوبی و دریای سیاه غربی شاهد کاهش بیش از 80‌درصدی بارندگی بودند. منطقه مرمره به ویژه تحت تاثیر قرار گرفت و در مقایسه با میانگین‌های تاریخی 65‌درصد کاهش یافت. خشکسالی هیدرولوژیکی باعث خشکسالی اقلیمی می‌شود و خشکسالی کشاورزی و اجتماعی را تشدید می‌کند.

با سخت‌تر شدن دسترسی به آب و غذا، آب آلوده می‌تواند باعث بیماری‌های مختلفی شود و بهره‌وری کشاورزی کاهش یابد. بنابراین علت اصلی این کمبود آب، خشک شدن منابع آب زیرزمینی و سطحی است. در اواخر جولای 2024، مقامات منطقه سیهان (آدانای جنوبی) به دلیل کمبود شدید آب که بر قابلیت‌های آبیاری تاثیر می‌گذارد، نسبت به کاشت محصولات جدید هشدار دادند. این وضعیت هشدارهایی را در مورد امنیت غذایی ایجاد کرده است، زیرا انتظار می‌رود بازده محصولات به‌طور قابل توجهی کاهش یابد - پیش‌بینی‌ها حاکی از کاهش کلی برداشت حداقل 11درصدی است و زیان احتمالی برای برخی محصولات تا 40 درصد می‌رسد.

در 60 سال گذشته، 186 دریاچه از 240 دریاچه در ترکیه به‌طور کامل خشک شده‌اند و بقیه دریاچه‌ها در معرض خطر خشکسالی شدید و آلودگی قرار دارند. وضعیت به قدری بحرانی است که هیچ دریاچه‌ای را نمی‌توان در وضعیت خوب در نظر گرفت. تقریبا تمام دریاچه‌ها با کاهش سطح آب، کاهش عمق مواجه هستند. سطح آب، عمق، آلودگی و کاهش اکسیژن به‌شدت بدتر شده است. متاسفانه بسیاری از دریاچه‌های طبیعی میلیون‌ها سال پیش تشکیل شده‌اند، به‌ویژه در چند دهه گذشته دچار خشکی شدید شده‌اند. سطح آب باید با کاهش مصرف آب در آبیاری کشاورزی تا 60 درصد و پایان دادن به آبیاری بیش از حد کشاورزی حفظ شود. 

در چاناکاله در غرب ترکیه دریاچه‌های دمیرچی، توز و هویرات خشک شده‌اند، در حالی که دریاچه توزلا در تکیرداغ با خطر خشکی مواجه است. دریاچه‌های ترکوس، بویوکچکمچه و کوچوکچمجه استانبول در معرض خطر آلودگی شدید قرار دارند. دریاچه‌های مانیاس و اوزونگول در بالیکشیر و دریاچه‌های بورسا، از جمله دالیان و ایزنیک، با خشک شدن و آلودگی مواجه هستند. در آنکارا، دریاچه‌هایی مانند ایمیر و موگان در معرض تهدیدند. دریاچه‌های ازمیر نیز در حال خشک شدن هستند. دریاچه وان در دو سال گذشته 30 درصد از سطح خود را از دست داده است، در حالی که تالاب سلطان در قیصریه (کایسری) 80‌درصد خشک شده است. دریاچه بوردور بیش از 40‌درصد از سطح آب خود را از دست داده است . دریاچه سالدا حدود 12‌درصد از سطح آب خود را از دست داده است. سایر مناطق از جمله موغلا، آنتالیا، بوردور و آدانا نیز به دلیل خشکسالی و آلودگی با بحران‌های شدید دریاچه مواجه هستند.

از سوی دیگر رود دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و در پایین دست از مرزهای سوریه و عراق می‌گذرد، به موضوعی مهم تبدیل شده است . مردم عراق به دلیل سیاست‌های آبی ترکیه بیشترین آسیب را دیده‌اند، زیرا بخش‌هایی از رودخانه‌های عراق در سال‌های اخیر با کاهش شدید جریان آب مواجه بوده‌اند. اگرچه پروژه‌های آبیاری و انرژی ترکیه هنوز به‌طور کامل در حوزه فرات تکمیل نشده است، در حال حاضر 40 درصد کاهش جریان آب به سوریه و عراق وجود دارد. از نظر تاریخی پس از تاسیس جمهوری ترکیه در 1923، این رودخانه‌ها به منبعی مشترک با پتانسیل درگیری بین دولت‌های ترکیه، سوریه و عراق تبدیل شدند. در طول دهه‌ها، ساخت و ساز بحث‌برانگیز گسترده سدها و سامانه‌های آبیاری بزرگ به‌طور پیوسته بحران آب را بدتر کرده است.به دنبال افزایش استفاده ترکیه از آب رودخانه‌ها، جریان آب در سایر مناطق هر دو رود دجله و فرات به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. بدین‌ترتیب پروژه‌های ترکیه منجر به خشکسالی در عراق شده است.

تنش بین سه کشور به دلیل ساخت سدها و سامانه‌های آبیاری بزرگ در ترکیه و ایران تشدید شده که منجر به قطع آب در منطقه شده است. خشکسالی در منطقه عراق در سال‌های اخیر افزایش یافته و مردم عراق به‌طور فزاینده‌ای از آن رنج می‌برند. تغییر اقلیم همچنین تاثیر بالقوه کاهش دایمی بارندگی را دارد که می‌تواند منجر به درگیری‌های بزرگ احتمالی در آینده شود. پروژه‌های ترکیه منجر به خشکسالی در عراق می‌شود. پروژه جنوب شرقی آناتولی (GAP)، پروژه‌های آبیاری و برق آبی و پروژه سد بزرگ مانند سد ایلیسو در ترکیه منجر به کمبود جدی منابع آبی شده و تاثیر مستقیمی در عراق داشته است. در سال 1987، ترکیه و سوریه بر سر اشتراک آب به توافق رسیدند. ترکیه موافقت کرد که حداقل جریان 500 متر مکعب در ثانیه به سوریه را حفظ کند. عراق و سوریه نیز در سال 1990 توافقنامه اشتراک آب را منعقد کردند، اما هنوز توافق قابل توجهی بین عراق و ترکیه وجود ندارد که در مورد سیاست‌های اشتراک آب در منطقه تنش ایجاد کند.

مذاکرات آب بین جمهوری ترکیه و عراق منجر شد که ترکیه مقدار آبی را که از سد ایلیسو - در سال 2020 تکمیل شده - در پایین دست به عراق می‌دهد. در مقابل، ترکیه با مذاکرات محرمانه برخی اقدامات را تحمیل می‌کند. ترکیه خواستار همکاری در مورد کردها در خاک سوریه شد. منافع اقتصادی نیز وجود دارد. شرکت‌های ترکیه‌ای از پروژه‌های سرمایه‌گذاری در ساخت و ساز و سایر زمینه‌ها در بازار عراق برای محصولات ترکیه بهره‌مند می‌شوند.