جواهرات معروف ایرانی/ از «دریای نور» تا «تاج کیانی»

اعتمادآنلاین| در گزارش‌های قبلی گفتیم که بانک مرکزی ایران، مسئولیت حفاظت از موزه جواهرات ملی ایران را برعهده دارد. اما تاریخچه جمع آوری و نگهداری جواهرات در موزه جواهرات ملی ایران، از دوره حکومت صفویه شروع می شود. تا پیش از صفویه، جواهرات گرانبهایی در خزانه دولتی وجود نداشته و پادشاهان صفوی بیش از دو قرن به جمع آوری جواهرات پرداختند.

به گزارش ایبِنا، با وجود تغییرات سیاسی مکرر در جهان و ایران اما میراث فرهنگی این تمدن به هر سختی بوده است به دست ما رسیده است. هر چند بخشی از آن از بین رفته است. بخشی به دست بیگانگان افتاده است و بخشی نیز مورد سو استفاده قرار گرفته‌ است. اما امروزه همه کشورهای جهان حفظ و نگهداری از گنجینه‌های فرهنگی و تمدنی خود و دیگران را حائز اهمیت می‌شمرند. گنجینه‌هایی که دریایی از تاریخ و ماجراهای عجیب و غریب را در دل خود جای داده‌اند و حالا چون آینه عبرت روبروی ما قرار دارند. اما از تاریخ جواهرات ایران چه می‌دانیم؟

رفت‌وآمد جواهرات در سرحدات

بارها جواهرات ایرانی از سرحدات و مرزهای ایران عبور کرده‌اند گاهی به قصد رفت و گاهی به قصد بازگشت. در آخر سلطنت شاه سلطان حسین و با ورود محمود افغان به ایران، خزائن دولت با حمله افغان‌ها چپاول شد و مقداری از آنها که توسط محمود افغان به اشرف افغان منتقل شده بود، بعد از ورود شاه تهماسب دوم به اصفهان، به چنگ نادر افتاد و از خروج آنها از ایران جلوگیری شد.

بعدها نادر برای پس گرفتن آن قسمت از جواهرات که به هندوستان منتقل شده بود، نامه‌هایی به دربار هند نوشت، ولی جواب نامساعد شنید. بعد از لشکرکشی نادر به هند، محمدشاه گورکانی مبالغی نقدینه، جواهر و اسلحه تسلیم نادر کرد. ولی قسمتی از اموال و خزاینی که نادر از هندوستان بدست آورده بود به ایران نرسید و در راه بازگشت به ایران از بین رفت. وی در بازگشت به ایران قسمت زیادی از این گنجینه را به پادشاهان و حکام کشورهای همسایه و آستان مقدس امام رضا (ع) پیشکش کرد که باعث شد باز هم قسمت عظیمی از جواهرات به جایگاه خود بازنگردد.

غارت گنجینه جواهرات و لشکرکشی برای بازپس گرفتن آن در طول تاریخ بارها تکرار شده و جان‌های زیادی را گرفته است. بسیاری از کمیاب‌ترین جواهرات موجود در این گنجینه در حال حاضر در تاج‌های پادشاهان و ملکه‌ها خودنمایی می‌کند.

معروف‌ترین جواهرات ملی ایران

در زیر برخی قطعات معروف به همراه تصویر و شرح مختصر آنها آورده شده است.

دریای نور

دریای نور یک الماس صورتی رنگ و یکی از بزرگترین الماس‌ های شناخته شده جهان و بزرگترین الماس صورتی جهان است. این الماس هم‌اکنون در ایران قرار دارد.

دریای نور درشت‌ترین و زیباترین الماس برلیان در میان گوهرهای سلطنتی ایران و یکی از گوهرهای معروف جهان است. گفته می‌شود این الماس هزار سال پیش کشف و استخراج شده‌ است. وزن آن اکنون هفت مثقال و 20 نخود، یعنی در حدود 182 قیراط و صورتی است ولی پیش از تراش بیشتر از این بوده‌است. (پاییز 1395 بعد از چهل سال مجدداً وزن شد و 180/57 قیراط بدست آمد).

رنگ این الماس یکی از استثنایی‌ترین و کمیاب‌ترین رنگ‌ها میان الماس‌های برلیان شناخته شده جهان است. ارزش این الماس چنان است که به عنوان پشتوانهٔ پول ملی ایران، «ریال»، نیز بود.

گفتنی است جفت این الماس، با نام کوه نور یکی از زیباترین و باارزش‌ترین جواهرات دزدیده شده و به تاراج رفته ایران است که به دست کمپانی هند بریتانیایی شرقی افتاد و در نهایت به ملکه ویکتوریا اهدا شد.

این جواهر زیبا و مسحورکننده در حال حاضر بخشی از جواهرات سلطنتی انگلستان است و بدل آن در برج لندن در بریتانیا به نمایش گذاشته شده است. در واقع این الماس جفتِ الماس پرآوازه دریای نور است که هر دو از کهن ترین جواهرات شناخته شده در جهان هستند.

کره جواهرنشان

کره جواهر نشان یکی از اشیای زیبای موزه جواهرات است که در سال 1291 به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد.

در ساخت این کره از 34 کیلوگرم طلای خالص و 3656 گرم جواهرات استفاده شده است. از جمله جواهرات مورد استفاده در کره جواهر نشان می‌توان به الماس، یاقوت و زمرد اشاره کرد.

ناصرالدین شاه قاجار در کنار کره مبارکه جواهرنشان

تخت طاووس

تخت طاووس معروف به تخت خورشید به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. در ساخت این تخت از طلا و جواهراتی قیمتی استفاده شده است.

تاج کیانی

از دیگر اشیای موزه جواهرات، تاج کیانی است. این تاج به دستور فتحعلی شاه ساخته شد و توسط دیگر شاهان قاجار نیز مورد استفاده قرار گرفت. در ساخت تاج کیانی از مروارید، زمرد، یاقوت و الماس استفاده شده است.

تاج فرح پهلوی

تاج فرح پهلوی در سال 1346 و با استفاده از جواهرات موجود در خزانه ملی ساخته شد. در این تاج 1 کیلو و 489 گرمی، جواهراتی همچون الماس، برلیان، یاقوت و مروارید دیده می‌شود.

تاج پادشاه پهلوی

پس از به سلطنت رسیدن رضا شاه، وی از کلاه تاج کیانی که متعلق به پادشاهان قاجار بود استفاده نکرد.

بنابراین تاج پهلوی به دستور رضا شاه در سال 1304 توسط گروهی از جواهرسازان ایرانی ساخته شد. اکنون این کلاه در موزه جواهرات ملی نگهداری می‌شود.

در 11 اسفند سال 1339 شمسی، ملکه انگلیس و همسرش به ایران آمدند. همزمان با ورود آنها به خاک ایران دانشجویان در تهران در اعتراض به این سفر تظاهرات کردند.

همچنین در دی ماه سال 94 یوکیا آمانو، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک روز پس از اعلام اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به تهران سفر و در جریان این سفر از خزانه جواهرات ملی بازدید کرد.

در این بازدید که کمیجانی قائم مقام وقت بانک مرکزی و کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی کشور، آمانو را همراهی می کردند، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، خزانه جواهرات ایران را نشان ذوق، هنر و تاریخ ایران دانست.

طلا و جواهر به عنوان پشتوانه پول ملی

طبق عرف یا قانون، دولت‌ها تا مدتی پیش با توجه به ذخایر طلا و جواهرات خود به انتشار اسکناس اقدام می‌کردند. در واقع آن‌ها با توجه به توان و ارزش پشتوانه ذخایر طلای کشور، اسکناس در اختیار عموم قرار می‌دادند و هر واحد از پولشان را با مقداری معینی طلا ارزشگذاری می‌کردند.

به طور کلی بر اساس قانون یاد شده بانک مرکزی باید صد درصد میزان اسکناس منتشر شده، دارایی و وثیقه به عنوان پشتوانه ریال در اختیار داشته باشد که این پشتوانه عبارت است از: الف. طلا، ب. ارزهای خارجی، ج. اوراق بهادار.

اما اگر از جایگاه جواهرات ملی در این پشتوانه بخواهیم بدانیم لازم به یادآوری است در بند «ب» ماده 8 قانون پولی و بانکی کشور، این جواهرات به تصویب قانونی در مجلس از سال 1308 یعنی زمان رضاشاه، به عنوان وثیقه تعهدات ناشی از اسناد و اوراق بهادار دولت شناخته شده‌اند.

از این تاریخ به بعد جواهرات ملی به عنوان وثیقه و پشتوانه پولی ایران در اختیار بانک ملی و نهایتا در اختیار بانک مرکزی قرار گرفت، اما هرگز نباید فراموش کرد این وثیقه یعنی جواهرات ملی ایران برای اسناد دولتی فقط حالت شکلی دارند و از لحاظ ماهیت، تاثیری بر نحوه یا روند انتشار اسکناس و پشتوانه آن نخواهند داشت.

از سوی دیگر، برخی اقتصاددانان امروزه بر این عقیده هستند که تقریبا یک دهه پس از جنگ جهانی دوم، دیگر طلا یا جواهر و ارزهای خارجی به عنوان پشتوانه مناسبی برای پول ملی کشورها نیست، بلکه تولیدات ملی منطقه و صنایع آن می‌تواند بهترین پشتوانه برای پول ملی کشور انتخاب شود.