‌فرصت احیای چاه‌های نفتی کم‌بازده و افزایش تولید با استفاده از‌ دانش‌بنیان‌ها

رهبر معظم انقلاب سال 1401 را به نام «تولید؛ دانش‌بنیان، اشتغال‌آفرین» نامگذاری کرده‌اند تا بدین صورت خط‌دهی کلی دستگاه اجرایی کشور برای بار دیگر با موضوعات اقتصادی و با تمرکز بر حمایت از تولید داخلی تعیین شود.

​به گزارش فارس، با توجه به اهمیت صنعت نفت به عنوان پیشران اقتصاد ایران، ضروری است در این حوزه نیز برنامه‌ریزی جدی برای حمایت از تولید با تاکید بر دو جنبه دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین بودن انجام شود؛ پیش‌تر مقام معظم رهبری در دیدار با تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی در تاریخ یازدهم بهمن ماه نیز اشاره کرده بودند که «صنعت نفت باید دانش بنیان شود».

در این راستا «طرح احیای چاه‌های غیرفعال با استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان» یکی از پروژه‌هایی بود که توسط وزارت نفت در دستور کار قرار گرفت.

مرور تجربیات کشورها و شرکت‌های نفتی دنیا در پیاده‌سازی «طرح احیای چاه‌های غیرفعال» نشان می‌دهد که این طرح در دوران کاهش درآمدهای نفتی و افزایش ریسک اکتشافات و توسعه‌های جدید می‌تواند از نظر اقتصادی کاملاً جذاب باشد.

در نتیجه با توجه به محدودیت سرمایه‌گذاری در ایران برای توسعه میادین نفتی و نگهداشت و افزایش تولید، این طرح در ایران قابلیت اجرا خواهد داشت، البته هنوز مطالعات کارشناسی این طرح در فضای رسانه‌ای ارائه نشده و موردارزیابی قرار نگرفته است اما به گفته وزیر نفت با اجرای طرح احیای چاه‌های غیرفعال می‌توان سالانه 80 میلیون بشکه به ظرفیت تولید نفت کشور اضافه کرد.

اقتصاد دانش‌بنیان یکی از محورهای مرتبط به «طرح احیای چاه‌های کم‌بازده و غیرفعال» است، به طور کلی اقتصاد دانش‌بنیان امروزه به‌عنوان یکی از عوامل بسیار مؤثر در تحولات اقتصادی و اجتماعی به‌ شمار می‌آید و موجب رشد و توسعه پایدار جامعه و در نهایت تحقق اهداف اقتصادی می‌شود.

شرکت‌های دانش‌بنیان نیز با تحول در عرصه علم و دانش و کشف یافته‌ها و نتایج جدید اقتصادی، در رشد و توسعه مناطق مختلف تأثیر زیادی دارند و می‌توانند در این طرح شرکت ملی نفت ایران ایفای نقش کنند.

در همین راستا شرکت نفت ایران ذیل بند (الف) تبصره ۱۸ قانون بودجه ۱۴۰۰ کشور، تسهیلاتی را به منظور ایجاد اشتغال با تکیه بر دانش‌بنیان کردن صنعت نفت و با هدف کمک به تأمین داخلی تجهیزات مورد نیاز، پیاده‌سازی طرح‌های توسعه‌ای اشتغال‌آفرین، تولید بار اول و تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز اختصاص داده است که طرح احیای چاه‌های  غیرفعال و کم‌بازده نیز از جمله این طرح‌ها است.

هر چند تدوین و اجرای طرح احیای چاه‌های کم‌بازده و غیرفعال در شرایط محدودیت منابع مالی یک گام رو به جلو محسوب می‌شود اما درباره ظرفیت این طرح در افزایش تولید نفت ایران و توانمندی فناوارانه شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی ابهاماتی وجود دارد.

در این راستا بررسی دقیق‌تر طرح احیای چاه‌های کم‌بازده و غیرفعال با محمدصادق مهرجو، کارشناس ارشد نفت و انرژی به گفت‌‌‌و‌گو نشستیم.

مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:

* طرح احیای چاه‌های نفتی کم‌بازده چگونه متولد شد

به عنوان سوال اول، ایده طرح احیای چاه‌های کم‌بازده و غیرفعال چگونه ایجاد شد؟ ضرورت اجرای این طرح در شرایط فعلی از جنبه سرمایه‌گذاری و توان تولید چیست؟

تقریبا اوایل سال 96 بود که ایده‌ای از طرف مدیرعامل وقت شرکت نفت فلات قاره ایران در ارتباط با کنترل آبدهی در چاه‌های نفت فلات قاره ایران مطرح شد که نسبت به کنترل تولید آب در چاه‌ها پیش از آمدن به سطح اقدام شود.

پیرو طرح این ایده، کمیته‌ای با حضور ادارات مختلف امور فنی شرکت، تحت عنوان کمیته کنترل آبدهی که بعدها به کمیته ازدیاد برداشت تغییر نام داد تشکیل شد. وظیفه این کمیته بررسی چاه‌های با حجم زیاد تولید آب و همچنین چاه‌های بسته و غیرفعال در سطح شرکت فلات قاره بود.

طی مدت تقریبا دو سال، بررسی آماری در چاه‌های غیرفعال و نیمه‌فعال فلات قاره انجام شد و وضعیت این چاه‌ها از نظر تاریخچه حفاری, بهره‌برداری و حتی نوع تکمیل، احصاء و جمع‌بندی شد و یک RFP تهیه شد و در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی و خارجی قرار گرفت.

پیشنهادات فنی مختلف جهت تست انواع روش‌های مختلف مکانیکی کنترل آبدهی و همچنین شیمیایی (به منظور ازدیاد تولید نفت) در مخازن و چاه‌های بسته و کم بازده فلات قاره ایران انجام شد که خروجی این پیشنهادات منجر به عقد موافقت‌نامه و پیش‌نویس قراردادهای پژوهشی شد.

بعدها و با تشکیل پارک علم و فناوری و برای تعریف پروژه‌های فناورانه در این حوزه، از ایده کمیته ازدیاد برداشت فلات قاره جهت احیاء چاه‌های بسته یا کم‌بازده استفاده شد. بدین ترتیب نامه‌ای به همه شرکت‌های تولیدی زیرمجموعه شرکت ملی نفت جهت جمع‌آوری اطلاعات همه چاه‌های بسته و کم‌بازده ارسال شد تا نسبت به ایجاد بانک اطلاعاتی در این خصوص و ارائه بسته‌های کاری به شرکت‌های دانش بنیان، جهت دریافت پیشنهادات فناورانه اقدام شود.

*هزینه احیای چاه کم‌بازده یک‌پنجم حفاری چاه جدید است

همانطور که در جریان هستید در حال حاضر جهت حفاری چاه‌های توسعه‌ای در ایران بسته به حفاری در خشکی و دریا، هزینه‌ای حدود 7 تا 11 میلیون دلار بر اساس نوع چاه‌ها و تعداد روزهای موردنیاز جهت حفاری و تکمیل صرف می‌شود. این هزینه با افزایش قیمت نفت خام و اجاره دکل در روزهای موردنیاز، بالاتر هم می‌رود.

در صورتی که بتوانیم از چاه‌های بسته یا کم‌بازده با هزینه‌ای کمتر مثلا یک پنجم هزینه حفاری مجدد چاه، افزایش تولید نفت قابل ملاحظه و اقتصادی را داشته باشیم، می‌توانیم بگوییم که اجرای طرح صرفه به مراتب بهتری را نسبت به حفاری مجدد چاه (از داخل همان حفره قبلی) یا حفاری از ابتدا را داشته است.

اما نکته‌ای که در این بین حائز اهمیت بوده این است که آیا واقعا در تمامی چاه‌های کم‌بازده یا بسته، اجرای روش‌های چاه محور یا حتی مخزن‌محور جواب مناسبی را خواهد داد یا خیر؟

* نقاط ضعف و قوت تکنولوژیک برای احیای چاه‌های کم‌بازده

سوال اول را در جای مناسبی نقطه‌گذاری کردید؛ به طور کلی چه دلایلی موجب توقف تولید در چاه‌ها می‌شود و چه راهکارهایی برای حل آنها وجود دارد؟ آیا در بعد تکنولوژی با مشکل مواجه هستیم؟

اصولا فرآیند حفاری چاه‌های توسعه‌ای بر اساس بررسی‌های ساختاری زمین‌شناسی و شرایط دینامیکی خاص مخازن صورت می‌گیرد و پس از آن عملیات حفاری و تکمیل چاه، طراحی و اجرا می‌شود. پس از آن نیز عملیات در مدار قرار دادن تولید انجام می‌شود.

حتما فرآیند طراحی، حفاری و تکمیل چاه در زمان خود با توجه به شرایط خاص مخزن و نوع رفتار سیال مخزنی و همچنین تخمین از عمر بهره‌دهی چاه و محدودیت‌های عملیاتی مثلا در 20 سال آینده انجام گرفته است. حال ما در زمان حال که می‌خواهیم پرونده چاه‌های بسته که در زمان گذشته طراحی، حفاری و تکمیل شده‌اند را مورد بررسی‌های دقیق قرار دهیم، باید به کل تاریخچه از طراحی تا تکمیل و تولید تاکنون توجه کنیم و موارد مخزنی و شرایط خاص هر چاه را مدنظر قرار بدهیم.

ببینید مثلا برخی از ایرادات و اشکالات تولیدی با تغییر رشته تکمیلی و یا حتی تغییر موقعیت چاه در مخزن به راحتی و با تکنولوژی‌های در دسترس در کشورمان قابل انجام خواهد بود. برخی از چاه‌ها هم با اجرای طرح‌های کنترلی یا نصب ادوات فرازآوری افزایش تولید قابل ملاحظه‌ای را خواهد داشت.

در حال حاضر در بعد حفاری و یا تکمیل مجدد یا عملیات نصب پمپ یا مهندسی مجدد فرازآوری با مشکل خاصی مواجه نیستیم و تکنولوژی‌های بومی شده در داخل کشور، در دسترس هستند، اما در زمینه طراحی روش‌های کنترل آبدهی مثل استفاده از انواع ابزارهای خاص کنترلی (مثل ادوات inflow control) و طراحی آن‌ها و راهبری‌شان به عنوان یک ابزار مکانیکی برای کنترل آبدهی در مخزن نیازمند شرکت‌های کارکرده و صاحب تکنولوژی در دنیا هستیم.

در بعد روش‌های شیمیایی هم جهت کنترل آبدهی از مخزن به طرف چاه‌های تولیدی تاکنون درس آموزه‌های عملی و در مقیاس میادین ابدا در کشورمان نداشته‌ایم.

* رمزگشایی از علل بسته شدن چاه‌های نفتی در ایران

کمی دقیق‌تر و از جنبه آماری به طرح احیای چاه‌های کم‌بازده بپردازیم. سوالات زیادی در این حوزه مطرح است، مثلا در ایران چند درصد و چه تعداد چاه‌های غیرفعال و کم بازده هستند؟ چند درصد و چه تعداد قابلیت احیا دارند و چه ظرفیتی برای افزایش تولید از آنها وجود دارد؟ با چه حجم از سرمایه‌گذاری این اقدام انجام خواهد شد؟ ریسک این کار برای شرکت های دانش بنیان چقدر است؟ آیا می‌توان با این طرح بخش قابل توجهی تولید نفت را افزایش داد مثلا اعدادی در حد 300 هزار بشکه در روز؟

برای چاه‌های بسته یا غیرفعال بنده یک آماری خدمتتان عرض می‌کنم، تقریبا 34 درصد چاه‌های حفاری شده ایران، چاه‌های بسته هستند که نسبتا آمار بالایی است که از این میزان تقریبا 14 درصد چاه‌های متروکه هستند که امکان عملیات احیاء بر روی آنها وجود ندارد و مابقی به علل مختلف معلق یا بسته شده‌اند، حالا یا به دلیل تولید آب بالا یا درصد تولید گاز بالا یا اینکه اصلا چاه به دلیل مشکلات پیش آمده، قابل دسترس نیست که با بررسی‌های بیشتر بعدا این چاه‌ها را در شرکت‌های تولیدی متروکه می‌کنند.

‌مطالعاتی بر روی حدود 200 حلقه چاه بسته و کم‌بازده در سطح شرکت ملی نفت انجام شده است و تقریبا علت بسته شدن چاه حدودا 80 درصد به دلایل ذیل از جمله تولید آب زیاد (حدودا 35 درصد از چاه‌های بسته) همچنین مشکلات مربوط به خود حفره چاه (حدودا 30 درصد) و افت فشار درون‌چاهی (حدودا 15 درصد) تشخیص داده شده است.

با این مقدمه، در جواب شما که چه تعداد از این چاه‌ها قابلیت احیا دارند، باید بگویم که نمی‌توان آمار و ارقامی را حتی به صورت کلی ارائه کرد و باید پرونده هر چاه و تاریخچه تولیدش مورد بررسی قرار بگیرد و بعد در خصوص آن اظهار نظر شود.

برای مثال در سطح شرکت نفت فلات قاره از کل چاه‌های بسته که در حدود 120 چاه هستند تنها 10 عدد در بررسی‌های دقیق‌تر کاندید کارهای فناورانه جهت احیاء تشخیص داده شدند. در نتیجه اگر هزینه کار بر روی چاه مثلا یک پنجم حفاری یک چاه جدید باشد و انتظار بازگشت یا تولید قابل توجه تضمین شود، حتما صرفه اقتصادی با این هست که کارهای تحقیقاتی و عملیاتی بیشتری بر روی چاه جهت زنده‌سازی صورت گیرد.

اما نکته مهم این است که نباید انتظار داشته باشیم که درصد زیادی از چاه‌های بسته مجددا با روش‌های فناورانه به مدار تولید برگردند و به بیان دیگر نباید انتظارات را از این طرح بالا ببریم. برای کار بر روی چاه‌های بسته هم باید توان شرکت‌های داخلی تقویت شود، چون شرکت‌های دانش بنیان ما شاید توان فنی و تخصصی خوبی را بعضا داشته باشند اما توان اجرایی و عملیاتی بر روی چاه را همه شرکت‌ها ندارند و در صورت عقد قرارداد و شرکت در مناقصه مجبور هستند تا برای اجرایی کردن ایده‌های خودشان از توان شرکت‌های عملیاتی دیگر در زمینه راهبری عملیات استفاده کنند.

* چالش ریسک سرمایه‌گذاری برای شرکت‌های دانش‌بنیان

در خصوص ریسک‌های سرمایه‌گذاری هم به نظرم چون شرکت‌های کوچک دانش‌بنیان در کشور توان پذیرش ریسک‌های عملیاتی زیادی را ندارند، ورود به این عرصه و کار روی چاه‌های بسته و کم بازده برایشان بسیار چالش برانگیز خواهد بود. مضافا بر اینکه انتقال ریسک‌های عملیاتی به شرکت‌های دانش بنیان و منوط کردن پرداخت‌های انجام شده به موفقیت در تولید چاه از طرف شرکت ملی نفت ایران، ریسک‌های سرمایه‌گذاری را بالاتر هم خواهد برد.

در خصوص انتظارات از طرح احیا چاه‌های کم‌بازده یا بسته به نظرم باید اندکی منطقی‌تر بررسی انجام شود و به اندازه تعداد چاه‌هایی که می‌توانند کاندید نهایی احیا باشند و رقم برگشت‌پذیری توان تولیدی چاه، بر روی این طرح سرمایه‌گذاری کرد. طرح مباحثی مانند «فرصت یک میلیارد یورویی برای شرکت‌های ایرانی دانش بنیان» اغراق آمیز است و باید مسئولان و تصمیم‌گیران نسبت به طرح احیاء چاه‌های بسته/ کم بازده واقع‌بینانه‌تر محاسبه کنند.

به هر حال اصل ایده به نظرم خوب است اما باید همه جوانب کار بررسی شود. برای مثال بنده فکر می‌کنم اصلا انتظار ارقام تولیدی زیادی را نمی‌توان از این طرح انتظار داشت و حتی اگر بتوانیم به ارقامی مثل افزایش 50 هزار بشکه در سطح شرکت ملی نفت ایران برسیم در قدم اول بسیار خوب است تا با تمرین و بررسی‌های بعدی بتوانیم به ارقام بالاتری از بازگشت تولید در چاه‌های بسته نیز دست یابیم، با توجه به اینکه ما داریم هرساله ارقام بسیار زیادی را برای حفاری چاه‌های جدید و نگهداشت تولید صرف می‌کنیم.

ممنون از وقتی که در اختیار گذاشتید.

سپاس از شما، امیدوارم این طرح با رعایت ملاحظات و به صورت واقع‌بینانه به مرحله اجرا برسد.