آینده پژوهی در مشاغل ضرورتی انکارناپذیر است

شهریار احمدبیگی با اشاره به اینکه «موضوع آینده پژوهی در مشاغل موضوعی ملی است» گفت: دولت و سایر ارکان حاکمیت باید با کمک مراکز تحقیقاتی و دستگاه های مرتبط در وهله نخست ضرورت آینده پژوهی را درک کرده و سپس با تخصیص بودجه های مناسب به مراکز تحقیقاتی و همچنین توجه ویژه به این موضوع در رشته های دانشگاهی عقب افتادگی چند دهه اخیر را جبران کنند.

مشروح گفت‌وگو با او را در ادامه می‌خوانید:

*سابقه موضوع آینده پژوهی و آینده نگری در مشاغل به چه زمانی بازمی گردد؟

انسان در طول تاریخ همواره شاهد تغییرات وپیچیدگی جهان در همه ابعاداست. آینده پژوهی با به عبارتی مطالعه آینده در اشکال مختلف توسط انسان ها و سازمان ها انجام شده است. از پیش بینی های صرفا وابسته به تجربیات گرفته تا مطالعه علمی آینده که امروزه توسط مراکز پژوهشی و علمی انجام می شود همگی تلاش داشته اند تا آینده ای سرشار از رفاه و آسایش و در عین حال توسعه و پیشرفت را برای بشر رقم بزنند. آغاز آینده پژوهی به صورت علمی، مربوط به قرن بیستم، بویژه نیمه دوم آن قرن است.این دهه ۶۰ بود که در آن آینده پژوهی به عنوان یکی از رشته‌های نوین دانش پایه‌ریزی شد. نخستین دوره آموزشی آینده پژوهی در سال ۱۹۶۳ توسط جیم دیتورJim Dator  در بنیاد پلی تکنیک ویرجینیا تدریس شد. کوتاه مدتی پس از آن وندل بل Wendell Bell سری دوره‌های آموزشی خود در دانشگاه ییل Yale را آغاز نمود. پس از انتقال دیتور Dator به گروه علوم سیاسی دانشگاه هاوایی، وی دوره‌های آینده پژوهی متمرکزی در آن دانشگاه برای دانشجویان دوره‌های فوق لیسانس و دکترا ایجاد نمود. در سال ۱۹۷۴ نخستین دوره تخصصی فوق لیسانس برای آینده پژوهی در دانشگاه هوستون توسط جیب فاولز Jib Fowles و کریس دید Chris Dede برپا شد. بعدها مشابه این دوره در دانشگاه‌های ماساچوست، آکرون، مینه سوتا، یو اس سی و دانشگاه ایالتی پورتلند نیز دایر شد. اما باید متذکر شد که شوربختانه هم‌اکنون بجز دانشگاه‌های هاوایی و هوستون بقیه دوره‌ها تعطیل شده‌اند.

دو سازمان پراعتبار آینده پژوهی جهان یعنی World Futures Society)WFS)یا انجمن آینده دنیا و همچنین World Futures Studies Federation)WFSF)یا فدراسیون جهانی آینده پژوهی، در همین دوران به ترتیب در سال‌های ۱۹۶۷ در آمریکا و ۱۹۷۳ در پاریس تأسیس شدند. WFS افزون بر عضوگیری بیش از ۴۰۰۰۰ نفر تا کنون، تنها در آغاز دهه ۸۰ متجاوز از ۵۰۰۰ نفر را در همایش‌های گوناگون آینده پژوهی حاضر کرده و نیز موفق به انتشار مجله نامدار «آینده پژوه» Futurist گردید. از طرف دیگر WFSF که نسبت به WFS سازمان جهانی تری محسوب می‌شود، آینده پژوهان سرتاسر گیتی را در یک انجمن حرفه‌ای گرد هم آورده‌است. همچنین در دهه ۸۰ انتشارات السویرElsevier مجله معروف «آینده هاً را بنا گذاشت که هم‌اکنون معتبرترین نشریه آموزشی و فکری در زمینه آینده پژوهی محسوب می‌شود. بعدها در آغاز دهه ۹۰، فصلنامهٔ معتبر» تحقیق در مورد آینده هاً توسط WFS ونشریه «آینده نگاری» توسط انتشارات کمفورد Camford Publishing به نشریات مربوط به آینده پژوهی اضافه شدند.

در حال حاضر آینده پژوهی از پهنه گسترده‌تری نسبت به دوران طلایی ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰ برخوردار است. دنیای امروز نسبت به آن سال‌ها آمادگی و صراحت بیشتری برای در نظر گرفتن آینده دارد. بر خلاف آن دوران، آینده پژوهی تنها به‌شمار اندکی از نویسندگان و استادان محدود نمی‌شود بلکه دنیای کسب و کار، دولتمردان و فرهیختگان همگی در حال بیداری و درک این واقعیت هستند که برای اینکه آینده موفقی داشته باشیم باید بر روی آن تمرکز کنیم. بدین ترتیب است که برنامه‌ریزی راهبردی بر مبنای چشم‌اندازها و متکی بر سناریوها، امکانپذیر خواهد بود.

*چه ضرورتی وجود دارد که موضوع مشاغل آینده مورد توجه قرار گیرند؟

بخشی از تقسیم کار اجتماعی در معنای جامعه شناختی آن، خود را درقالب شغل و کار نشان می دهد. بدون شک موتور توسعه، همین مشاغل هستند. با توجه به تغییرات پارادایمی، تغییرات و تحولات علم و حوزه فناوری و همچنین تغییر در انتظارات و نیازهای انسان، مشاغل دچار تحول و تغییر خواهند شد. آمارها و شواهد نشان می دهند که بسیاری از مشاغل گذشته ، امروز یا وجود ندارند، یا با ابزارها و روش ها و مهارت های متفاوتی انجام می شوند. پیش بینی می شود تا سال 2050 هشتاد درصد مشاغل امروزی وجود خارجی نخواهند داشت و از بین خواهند رفت. انقلاب صنعتی بعدی، تغییرات عمیقتر و سریعتری را به همراه خواهد داشت. محتوا و شکل مشاغل تغییرات اساسی خواهند یافت. آینده پژوهی در حوزه مشاغل، هم موجب حفظ و نگهداشت ظرفیت شغلی خواهد شد و هم ظرفیت ها و افق های جدید را به روی اقتصاد کشور خواهد گشود. ضروری است که آینده های ممکن، محتمل در حوزه مشاغل مورد مطالعه قرارگیرند. فناوری ها و مهارت های مورد نیاز مشاغل مورد مطالعه قرار گیرند. آینده پژوهی مشاغل،درکنار سایر عواملِ موثر، موجبات به روز بودن و جهانی بودن را تضمین می کند. جهان درحال تغییر است و به تعبیر مک لوهان، جهان، دهکده ای شده است که با فناوری الکتریکی به هم متصل است. عقب ماندن از حرکت علمی و فناورانه جهانی، موجبات استثمار کشورهای عقب مانده را فراهم می آورد. معتقدم به روز بودن در حوزه مشاغل، ارتباط عمیقی با آزادی انسان دارد.بنابراین ضروری است که با روش های علمی و توسط موسسات و افراد پژوهشگر، آینده مشاغل مورد مطالعه قرار گیرد.

*این موضوع در ایران چگونه آغاز شد؟

آینده پژوهی علمی و آکادمیک در ایران نیز سابقه چندانی ندارد. آینده پژوهی علمی در ایران  از ابتدای قرن بیست و یکم آغاز می شود. رشته های دانشگاهی آینده پژوهی در برخی دانشگاه ها ایجاد شده، مجلات و گروه های علمی آینده پژوهی در حال فعالیت اند. راه درازی برای نهادینه سازی آینده پژوهی علمی در ایران در پیش داریم.

مشاغل نیز به فراخور پیشرفت و تغییرات علوم، فناوری و شرایط دچار تغییر و تحول می شوند. محور مشاغل، مهارت های فنی است. با هر تغییر در مشاغل، مهارت های آن مشاغل نیز باید بازآموزی شوند. گاه مشاغل چنان تحول می یابند که نمی توان از ابزارها و مهارت های فنی پیشین آن شغل اثری یافت. گاه براثر یک فناوری ونوآوری،یک شغل جدید متولد می شود، همزمان نیز ممکن است شغلی کاملا از بین برود.

آینده پژوهی مشاغل در ایران بیشتر ازمنظر مهارت های فنی و حرفه ای مورد توجه قرارگرفته است، درحالیکه درکنار آینده پژوهی در مهارت‌ها، بایست به مطالعه در حوزه فناوری و روند انقلاب های علمی و تکنولوژیک نیز پرداخته شود. انقلاب های صنعتی و مختصات هرکدام بایست مورد تدقیق قرار گیرند.آینده پژوهی در مشاغل، از ضرورت های امروز جامعه ماست.بطور مثال حوزه علوم پزشکی و مشاغل مرتبط با آن در طول چند دهه اخیر دستخوش تحولات شگرف فناورانه شده است.امروز صحبت از ساخت اندام طبیعی انسان با کمک فناوری است.در حوزه علوم و فناوری ارتباطات نیز تحولات بسیار زیربنایی رخ داده است.در جهان چند بعدی،مشاغل بیشماری برپایه جهان مجازی متولد شده اند.در حوزه حمل و نقل نیز تغییرات گسترده ای ایجاد شده است. اسنپ و تبسی نمونه ساده ای از تحولات در مشاغل و روابط شغلی بین کارگر-کارفرما و دریافت کنندگان خدمات در ایران امروز است.در عرصه کشاورزی هم تحولات شگرفی درحال وقوع است.این در حالی است که برای دو دهه آینده محققان از تحولات بسیار فراوانی سخن می گویند که جهان باید برای پذیرش آن از هم اکنون آماده باشد.نکته حائز اهمیت در این میان بررسی نقش ایران و جایگاه کشورمان در این عرصه است.چه اندازه ایران در حوزه آینده پژوهی مشاغل حساسیت به خرج داده است؟چگونه باید آماده پذیرش تحولات نوین عرصه فناوری مشاغل باشد؟کارفرمایان و فعالان عرصه کار و تولید چه دورنمایی از آینده خود دارند؟برای اینکه در بحران بیکاری بیشتری فرو نرویم چه تمهیداتی را انجام داده ایم؟اینها پرسش هایی است که متاسفانه هیچ توجهی به آن نشده است.آینده پژوهی در خصوص مشاغل آینده می تواند به تولید ملی و اقتصاد کشور و نیز رفع چالش بیکاری و افزایش قدرت کشور کمک کند.

*دولت و مجلس و سایر ارکان حاکمیت تا کنون چه عملکردی در این خصوص داشته اند؟

میانگین جامعه ما علاقمندی به تاریخ و در تاریخ ماندن افراطی است. آن اندازه که ما به مطالعه تاریخ وگذشته می پردازیم، به مطالعه آینده نمی پردازیم. مااز آینده غافلیم. از تاریخ بایست درس و عبرت گرفت و کسب تجربه نمود، اما همزمان باید به مطالعه آینده پرداخت. متاسفانه آینده پژوهی بویژه در حوزه مشاغل، به گفتمانی غالب و نیازی اولویت دار تبدیل نشده است. در برنامه ها و طرح های مجلس، دولت و حاکمیت توجه چندانی به این مقوله نمی شود، دلیلش هم این است که درک درستی از آینده پژوهی و اهمیت آن وجود ندارد.حلقه مفقوده تمامی برنامه های بخشهای مختلف در قوای سه گانه و حاکمیت، آینده پژوهی است. آینده پژوهی مشاغل نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. آینده پژوهی در کشور ما عقبه تئوریک و عملی قابل قبولی ندارد، به عبارت دیگر ما هنوز در مراحل اولیه درک این مقوله هستیم و تا مرحله بکارگیری و کاربردی نمودن علم آینده پژوهی توسط سازمان ها و نهادها در حوزه های مختلف، فاصله فراوانی داریم. هنوز آینده پژوهی، به عنوان یک ضرورت مطرح نیست، و نگاهی لوکس و غیرضروری بر آن حاکم است.

*ظاهرا شما و تیمی از متخصصان در سال های گذشته فعالیت گسترده ای در حوزه مشاغل آینده داشته اید.

چند سال است که درقالب تیمی متشکل از متخصصان در حوزه های مختلف به آینده پژوهی درحوزه مشاغل می پردازیم. نخستین جلسات تیم مذکور در حزب اسلامی کار برگزار شد. آقایان دکتر حسین کمالی،دکتر ایوب فرامرزی،مهندس سیدحسن موسوی، دکتر محمود قربانی و دکتر فریدون مجلسی و من در جلسات مذکور حضور داشتند.در این جلسات اولین هدف تولید محتوا در راستای تقویت عقبه تئوریک آینده پژوهی بود. سپس با استفاده از اصول نظری آینده پژوهی، به مطالعه مشاغل آینده پرداختیم. تاریخچه تحولات و تغییرات حاکم بر مشاغل را مورد مطالعه قرار دادیم و بر اساس مطالعات تاریخی و پیش بینی تغییرات و روندیابی تحولات اقدام به سناریو نویسی در حوزه مشاغل آینده نمودیم. هم به مطالعه حوزه مهارتی مشاغل پرداختیم و هم تغییرات و تحولات حوزه مشاغل را مورد مداقه و مطالعه قرار دادیم.در خصوص ظهور و غروب مشاغل مطالب فراوانی احصاءکردیم. تیم مذکور همچنان به صورت مستمر با پژوهش، ترجمه، مطالعه و... سعی در تولید محتوا در راستای گفتمان سازی از منظر آینده پژوهی در راستای توسعه را دارد.

کار و مطالعات تیم مذکور تا آن پایه جدی و عمیق شد که موضوع آینده پژوهی را درقالب یک طرح مطالعاتی منسجم، طی نامه ای رسمی با امضای وزیر وقت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای آقای روحانی، رئیس جمهور وقت ارسال گردید.پس از آن هم معاون وقت وزارت تعاون،کار و رفاه اجتماعی جناب آقای دکتر میرزایی مسئولیت پیگیری و به نتیجه رساندن موضوع را برعهده گرفتند که متاسفانه به نتیجه مطلوب نرسید. در طرح پیشنهادی مذکور به روند تغییرات و تحولات در حوزه های مختلف، دغدغه ها در خصوص مطالعه روند تغییرات و نیز پیشنهاد ایجاد مراکز رسمی و سازمانی آینده پژوهی در تمامی نهادها اشاره شده است. البته من و دوستانم همچنان در حال مطالعه، تولید محتوا و سناریو نویسی درحوزه مشاغل آینده هستیم.

*برای ادامه این مسیر و فراگیر شدن موضوع توجه به مشاغل آینده باید چه برنامه هایی را در دستور کار قراردارد؟

موضوع آینده پژوهی در مشاغل موضوعی ملی است.دولت و سایر ارکان حاکمیت باید با کمک مراکز تحقیقاتی و دستگاه های مرتبط در وهله نخست ضرورت آینده پژوهی را درک کرده و سپس با تخصیص بودجه های مناسب به مراکز تحقیقاتی و همچنین توجه ویژه به این موضوع در رشته های دانشگاهی عقب افتادگی چند دهه اخیر را جبران کنند.در صورتی که برنامه مدونی وجود نداشته باشد ضمن از دست دادن فرصت های شغلی فعلی ، در آینده نیز نخواهیم توانست فاصله ایجاد شده را ترمیم کنیم.بنابراین رشته های دانشگاهی غیرکاربردی تر و به لشکر بیکاران، سربازان بیشتری افزوده خواهد شد.