چرا کویت و عربستان، سهم ایران در میدان گازی آرش را فراموش کردند؟

​خاطره میرزا- صبح روز ششم تیر ماه، وقتی محسن خجسته‌مهر مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در حاشیه نشست رویداد گام معکوس بهبود بهره‌وری در عملیات حفاری در جمع خبرنگاران صحبت می‌کرد، شاید تصور نمی‌کرد سخنانش درباره توسعه میادین بین ایران و عربستان به ‌ویژه میدان آرش که بین ایران و کویت و عربستان مشترک است تا این حد حاشیه‌ساز شود. البته او حرف نادرستی هم نزده بود. خجسته‌مهر با توجه به بهبود روابط ایران و عربستان در هفته‌های اخیر، با بیان اینکه «برای همه میدان‌های مشترک بین ایران و عربستان برنامه و مصوبه‌های لازم برای افزایش تولید و نگهداشت توان تولید دریافت شده است» گفته بود: «آمادگی کامل برای آغاز حفاری در میدان مشترک آرش وجود دارد و منابع قابل‌توجهی را برای اجرای طرح توسعه این میدان در هیات‌مدیره شرکت ملی نفت ایران مصوب کرده‌ایم و با آماده‌ شدن شرایط، حفاری را در میدان مشترک آرش آغاز می‌کنیم.» اما همین سخنان عادی خجسته‌مهر، با واکنش کویت مواجه شد و سعد البراک، معاون نخست‌وزیر و وزیر نفت کویت مواضع ایران در قبال میدان گازی آرش را که اعراب به آن میدان «الدوره» می‌گویند، «غافلگیر‌کننده» و «در تناقض با تمام اصول بنیادین روابط بین‌الملل» عنوان کرد و گفت: «ما به‌ صورت تمام و کمال و قاطعانه تمامی فعالیت‌های برنامه‌ریزی ‌شده ایران را پیرامون میدان گازی فراساحلی الدوره رد می‌کنیم.» در واقع اگر قرار بود بین سخنان خجسته‌مهر و سعد البراک، یکی از آنها را عجیب قلمداد کنیم، قطعا سخنان وزیر نفت کویت، عجیب بود، نه سخنان مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران! چراکه مشترک بودن میدان گازی آرش بین ایران و کویت و عربستان، موضوعی نیست که تازه مطرح شده باشد و خود کویتی‌ها 20 سال پیش برای تعیین تکلیف این میدان با ایران مذاکره کرده بودند. در واقع کویت و عربستان سهم ایران در میدان گازی آرش را فراموش کردند!

میدان گازی آرش کجاست؟

ابتدا ببینیم میدان گازی آرش که حاشیه‌ساز شده، کجاست؟ میدان گازی آرش از میدان‌های گازی ایران است که در شمال خلیج‌فارس و در استان بوشهر و در منطقه‌ای بین ایران، عربستان و کویت قرار دارد. میدان‌های نفتی سروش و ابوذر، نزدیک‌ترین میدان‌ها به آرش هستند که البته این دو مشترک نیستند و فقط به ایران تعلق دارند. اما آرش به دلیل موقعیت جغرافیایی، بین سه کشور ایران و عربستان و کویت مشترک است و از سوی دو کشور عربی، میدان الدوره نامیده می‌شود. میدان آرش در سال ۱۳۴۶ خورشیدی توسط یک شرکت ژاپنی کشف شد. ذخایر این میدان حدود ۱۱ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و بیش از ۳۰۰ میلیون بشکه نفت تخمین زده می‌شود. اگرچه ذخایر گازی ایران بیش از عربستان و کویت است اما مصرف بالای گاز در ایران و نیاز به تولید از منابع بیشتر، استخراج گاز میدان آرش را برای ایران بسیار حائز اهمیت کرده است. ذخایر این میدان برای کویت و عربستان هم که ذخایر گازی به ‌مراتب کمتری نسبت به ایران دارند، اهمیت دارد. 

اختلاف از کجا آغاز شد؟

مرزها همواره اختلاف‌برانگیز بوده‌اند و میادین مشترک نفتی و گازی هم که روی مرزها قرار دارند از این قاعده مستثنی نیستند، به ‌ویژه وقتی که به ‌جای دو کشور، سه کشور در آن سهیم باشند. اختلاف بر سر میدان آرش از زمانی آغاز شد که ایران امتیاز دریایی را به شرکت نفت انگلیس و ایران اعطا کرد که بعدا به BP تبدیل شد و کویت این امتیاز را به «رویال داچ شل» داد. این دو امتیاز در بخش شمالی میدان همپوشانی دارند که ذخایر گاز طبیعی آن ۲۲۰ میلیارد متر مکعب برآورد شده است و به دلیل همین اختلافات به  نتیجه  نرسید.

با پیروزی انقلاب اسلامی و سپس جنگ عراق علیه ایران، میدان گازی آرش هم به دلیل موقعیت جغرافیایی خود که به دلیل نزدیکی به میادین نفتی استراتژیک ایران در معرض حملات عراق قرار داشت از اولویت خارج شد. اما در دولت سیدمحمد خاتمی بود که عزم دولت برای استخراج منابع این میدان جزم شد. آن زمان، توسعه میادین مشترک از جمله میدان گازی پارس جنوبی که بین ایران و قطر مشترک بود، با قدرت آغاز شده بود و به دلیل فقدان محدودیت برای حضور شرکت‌های غربی در پروژه‌های نفت و گاز ایران - به جز شرکت‌های امریکایی - توسعه میادین گازی ایران سرعت گرفته بود، اما میدان آرش باز هم اسیر اختلافات مرزی شد. پس از آنکه در سال ۲۰۰۱ ایران عملیات اکتشاف در میدان آرش را آغاز کرد کویت بلافاصله ایران را به شکایت در مجامع بین‌المللی تهدید کرد. پس از سفر امیر کویت به تهران در دوره سیدمحمد خاتمی، ایران فعالیت‌های اکتشافی را متوقف کرد اما قرار شد دو کشور با حل مناقشه مرزی، توسعه میدان را آغاز کنند. اما تلاش‌های مسوولان وقت وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران برای دست یافتن به یک توافق برد - برد با کویت ناکام ماند. مشکل اساسی این بود که خط مرزی در آن محدوده مشخص نشده بود. در واقع وجود یک منطقه بی‌طرف در غرب میدان بین کویت و عربستان و عدم تعیین مرز دقیق دریایی در محدوده میدان آرش، موجب شده بود مناقشه مرزی بین سه طرف حل نشود. اینکه چرا مشکل اصلی ایران با کویت بود، این بود که در دهه‌های گذشته مناقشات مرزی ایران با کشورهای عربستان، عراق، قطر و امارات با انعقاد قراردادهایی مشخص حل شده بود اما مناقشه مرزی با کویت لااقل در مرز دریایی محدوده میدان آرش باقی مانده بود. پس از مدتی، از یک‌سو به دلیل اختلافات مرزی و از سوی دیگر به دلیل تعلل ایران در تعیین تکلیف میدان که یک دلیل عمده آن را می‌توان تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران دانست، عربستان و کویت تلاش کردند اختلافات را بین خود حل کنند و بدون حضور ایران، میدان آرش را توسعه بدهند. اول فروردین سال گذشته، محمد الفارس وزیر نفت کویت و عبدالعزیز بن سلمان بن عبدالعزیز وزیر انرژی عربستان از امضای توافقنامه‌ای برای توسعه میدان الدوره خبر دادند که این موضوع با واکنش ایران مواجه شد. شرکت نفت کویت در پی امضای این سند طی بیانیه‌ای اعلام کرد که پیش‌بینی می‌شود میدان گازی الدوره، روزانه یک میلیارد فوت مکعب گاز طبیعی و 84 هزار بشکه در روز میعانات گازی تولید کند که این تولید به شکلی برابر میان دو شریک تقسیم خواهد شد. در پی آن جواد اوجی، وزیر نفت ایران در حساب کاربری خود در توییتر نوشت: مطالعات جامع میدان مشترک آرش با حفاری چاه اکتشافی و انجام لرزه‌نگاری تکمیل شده و به زودی با نصب جکت (پایه)، عملیات حفاری در این میدان آغاز خواهد شد. گرچه ما مایل به مذاکره و همکاری برای توسعه میادین مشترک هستیم اقدامات یکجانبه، مانع اجرای طرح مذکور نخواهد شد. سخنگوی وزارت امور خارجه ایران هم در آن زمان اعلام کرد: براساس مقررات و رویه‌های بین‌المللی هرگونه اقدام در بهره‌برداری و توسعه میدان آرش باید با هماهنگی و همکاری هر سه کشور انجام شود، از این‌رو اقدام اخیر کویت و عربستان سعودی در قالب یک سند همکاری، مغایر با رویه‌های جاری و مذاکرات انجام ‌شده قبلی بوده و غیرقانونی است و تاثیری بر وضع حقوقی میدان نداشته و مورد تایید جمهوری اسلامی ایران نیست.

 حالا پس از بیش از یک سال، این‌بار سخنان مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران با واکنش عجیب کویت مواجه شده است.

کویت کم بود، عراق هم اضافه شد!

پس از سخنان محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران درباره میدان آرش و واکنش کویت، رسانه‌های عربستان هم به نقل از یک منبع آگاه در وزارت خارجه این کشور نوشتند که «مالکیت منابع طبیعی در میدان الدوره، تنها متعلق به عربستان و دولت کویت است و آنها به ‌تنهایی دارای حق مالکیت کامل برای بهره‌برداری از ثروت این منطقه هستند.» این واکنش غیرمستقیم عربستان در شرایطی که تعامل ایران و عربستان در مسیر مناسبی قرار گرفته بود، تعجب‌برانگیز بود. اما نکته عجیب‌تر، واکنش «وائل عبداللطیف» نماینده سابق عراقی بود که مدعی شد «کل میدان الدره متعلق به عراق است.» او که سخنانش توسط خبرگزاری روسی راشاتودی بازتاب پیدا کرد در شرایطی از حق عراق نسبت به این میدان سخن گفت که هیچ‌گاه در طول بیش از نیم‌قرن اخیر، عراق هیچ سهمی از این میدان گازی  نداشته است. 

تعیین خط مرزی اولویت اول است

سیدمهدی حسینی، معاون اسبق امور بین‌الملل نفت که در دوره وزارت بیژن زنگنه در نفت در دولت سیدمحمد خاتمی، در مذاکرات مربوط به میدان گازی آرش حضور داشت در گفت‌وگو با «اعتماد» می‌گوید: اولویت اصلی برای تعیین حق کشورها به‌منظور توسعه میدان گازی آرش، تعیین خط مرزی است. خط مرزی ایران در منطقه بی‌طرف بین عربستان و کویت و همان منطقه‌ای که اکنون میدان آرش در آن قرار دارد، تعیین نشده است. بنابراین اگر کویت اعتقاد دارد ایران حق برداشت از این میدان را ندارد، با همان استدلال، آنها هم حقی ندارند. 

دکتر حسینی درباره سابقه مناقشه ایران و کویت درباره میدان گازی آرش می‌گوید: «در سال 1381 موضوع توسعه میدان گازی آرش به شورای عالی خلیج‌فارس ارجاع داده شد که آن زمان مرحوم هاشمی‌رفسنجانی رییس و علی‌اکبر ولایتی دبیر این شورا بودند و بنده هم به عنوان معاون امور بین‌الملل وزارت نفت در جلسه‌ای که به این منظور تشکیل شد حضور داشتم. در آن جلسه، تصمیم این بود که ما هم در منطقه کار اکتشافی انجام دهیم بنابراین بلافاصله با اعزام یک دکل به منطقه، اکتشاف را در منطقه مرزی آغاز کردیم. آن زمان هم کویت و عربستان فشار زیادی روی وزارت امور خارجه ایران وارد کردند که چرا ایران در میدان گازی آرش، دکل مستقر کرده است. روزنامه‌های کویت هم دکل ما را با تانک‌های صدام و اشغال کویت مقایسه کردند و نوشتند تفاوتی بین دکل‌های ایران و تانک‌های عراق وجود ندارد! بنابراین فشار زیادی را وارد می‌کردند. بعد از پایان کار که دکل را عقب کشیدیم بنده در یک مصاحبه تلویزیونی و در موضعی دیپلماتیک اعلام کردم که کار اکتشاف پایان یافته و نظر به حسن همجواری و برای رفع نگرانی همسایگان، دکل را عقب کشیدیم. یک ساعت بعد از مصاحبه بنده، وزیر نفت کویت اعلام کرد باتوجه به حسن‌نیت ایران آماده مذاکره برای تعیین خط مرزی هستند و اطلاع دادند که ظرف دو ماه آینده به ایران سفر خواهند کرد. بعد هم وزیر نفت این کشور با آمادگی کامل و نقشه‌های دقیق وارد ایران شدند و با وزیر نفت کویت مذاکراتی را انجام دادیم. اما خط مرزی تعیین نشد و اکنون ما خط مرزی نداریم. برای رفع مناقشه ایران و کویت و عربستان بر سر میدان گازی آرش، ابتدا باید خط مرزی تعیین شود و بعد، سهم هر کشور از این میدان مشخص شود تا امکان توسعه میدان و برداشت از آن فراهم شود.»