تعیین سن بازنشستگی یک چالش جهانی است؟

هم میهن نوشت: بررسی سن بازنشستگی در کشورهای مختلف نشان می‌دهد کشورهای همسایه، چین و هند عمدتاً سقف سن بازنشستگی را ۶۰ سال تعیین کرده‌اند. اما در کشورهای اروپایی سن بازنشستگی بالاتر است. این نکته را باید در نظر گرفت که در کشورهای اروپایی سن امید به زندگی و وضعیت رفاهی جامعه با جوامع کمتر توسعه‌یافته کاملاً تفاوت دارد.

هفته گذشته در ادامه بررسی گزارش کمیسیون تلفیق لایحه برنامه هفتم توسعه، بند الحاقی بند خ ماده ۲۹ لایحه را به تصویب رساندند که براساس آن سن بازنشستگی در ایران افزایش یافته است. دلایل متعددی برای این اقدام مجلس اعلام شده اما مهمترین هدف افزایش سن بازنشستگی «کاهش ناترازی صندوق‌های بازنشستگی» اعلام شده است. در واقع براساس آمار از مجموع ۱۸ صندوق بازنشستگی در ایران ۱۷ صندوق ورشکسته هستند یا در آستانه ورشکستگی قرار دارند.

این قانون بهانه‌ای شد تا بررسی کنیم که بازنشستگی و مستمری بازنشستگی اصولاً از چه زمانی پایه‌گذاری شد و کشورهای مختلف چه سنی را برای بازنشستگی شهروندان خود در نظر گرفته‌اند.

بازنشستگی در طول تاریخ

شاید بسیاری از ما تصور می‌کنیم بازنشستگی و دریافت حقوق بازنشستگی موضوعی‌ است مربوط به قرون جدید که بشر به پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی بسیاری رسیده و اهمیت مراقبت از افراد در سنین پیری بیشتر شده است. اما در واقع اولین استفاده ثبت‌شده از حقوق بازنشستگی دولتی در سال 13 قبل از میلاد توسط آگوستوس سزار برای کهنه‌سربازانی بود که حداقل 16 سال در یک لژیون و 4 سال در نیروهای ذخیره خدمت کرده بودند. حتی همان زمان هم بحث‌های افزایش سن بازنشستگی مطرح بوده و این مدت بعدها به 20 سال در لژیون و 5 سال در ذخیره افزایش یافت.

بعدها اتو فون بیسمارک، صدراعظم آلمان، معروف به «صدراعظم آهنین» در سال 1881 قانون سن 70سالگی را برای بازنشستگی در آلمان به اجرا درآورد. در واقع ریشه‌های دولت رفاه را باید در همین دهه هشتاد قرن نوزدهم و در برنامه رفاه اجتماعی بیسمارک جست‌وجو کرد. براساس این برنامه، کارگران در مقابل تصادفات، بیماری، بیکاری و پیری بیمه می‌شوند. میراث بیسمارک که با هدف تقویت وفاداری کارگران به نظام اجتماعی و سیاسی به‌وجود آمده بود، ابتدا در میان دولت‌های غربی و بعد در سراسر جهان گسترده شد. این میراث تا به امروز ادامه دارد اما مشکلات اقتصادی که به‌ویژه از دهه هفتاد قرن بیستم دامن دولت‌ها را گرفت، رفته‌رفته از محبوبیت این مدل دولت رفاه کاست. بحران‌های اقتصادی و رکود حاصل از آن، افزایش بیکاری، فشارهای تورمی و غیره باعث شد این روش حکومت‌داری کم‌کم در اروپا و آمریکا دچار افول شود اما هنوز هم در بسیاری از کشورهای دنیا به حیات خود ادامه می‌دهد.

پیش از قرن هجدهم میانگین امید به زندگی در میان مردم در سراسر دنیا تا 40 سال بود. درنتیجه‌درصد کمی از مردم به واقع به سنی می‌رسیدند که اختلالات جسمی مانعی برای ادامه کارشان باشد. اما از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با توسعه سیستم‌های بهداشت و درمان و افزایش امید به زندگی، سیستم‌های بازنشستگی هم با شکل و شمایل امروزی پا به عرصه وجود گذاشتند.

پس از آلمان دوران بیسمارک، بریتانیا در سال 1908 قوانینی برای مستمری بازنشستگی تصویب و سن بازنشستگی را 70 سال تعیین کرد. بعدها در بریتانیا هم سن بازنشستگی به 65 سال برای مردان و 60 سال برای زنان کاهش یافت. در ایالات متحده با تصویب قانون تامین اجتماعی در سال 1935 سن اولیه بازنشستگی 65 سال تعیین شد.

این روند تقریباً در تمام دنیا ادامه داشت اما دولت‌ها پس از کاهش سن بازنشستگی در نیمه اول قرن بیستم، حالا به این نتیجه رسیده‌اند که با توجه به عوامل متعدد سن بازنشستگی باید افزایش یابد. اولین دلیل در این خصوص افزایش امید به زندگی است. اما بررسی‌های جمعیت‌شناسی، هزینه‌های مالی سالمندی، سلامت، ماهیت مشاغل، کمبود نیروی کار و شاید از همه مهمتر، بحران صندوق‌های بازنشستگی که دامن بسیاری از کشورها مخصوصاً کشورهای در حال توسعه را گرفته است، باعث شده تا دولت‌ها در سیاست‌های خود نه‌تنها در سن بازنشستگی بلکه در بسیاری از قوانینی که براساس اصول دولت رفاه بیسمارک پایه‌ریزی شده بود، تجدیدنظر داشته باشند. این تجدیدنظرها که با کسب اجازه از روح صدراعظم آهنین انجام نشده است تقریباً در هیچ کشوری با استقبال مردم عادی مواجه نبوده و نخبگان این کشورها هم با ارائه‌ چندین صفحه آمار و ارقام و برگزاری سخنرانی‌ها و برنامه‌های تلویزیونی نتوانستند نظر مثبت مردم را جلب کنند. نمونه این تلاش‌ها، در مجموعه نارآرامی‌هایی دیده شد که از 19 ژانویه در فرانسه و در اعتراض به لایحه اصلاح مزایای بازنشستگی فرانسه سازماندهی شده بود. این لایحه سن بازنشستگی را از 62 سال به 64 سال افزایش داد. همین امر باعث برگزاری اعتصاباتی سراسری در این کشور شد که عملاً کشور ایفل و پنیر را فلج کرد. در ماه مارس سال جاری دولت لایحه را اجرایی کرد که منجر به اعتراضات بیشتر و خشن‌تری هم شد.

چنین روندی کم‌وبیش در بسیاری از کشورهایی که دولت قصد تغییر قوانین بازنشستگی را دارد دیده شده است. اعتراضات معلمان اسکاتلند به تغییر قوانین مستمری بازنشستگی و تظاهرات بیش از یک‌ونیم میلیون نفری کارگران بریتانیایی در اعتراض به مستمری بازنشستگی و نیز کارگران بخش حمل‌ونقل آلمان، تنها نمونه‌هایی از این اعتراضات هستند. 

تعریف بین‌المللی سن بازنشستگی

هر کس می‌تواند سن بازنشستگی خود را خود تعیین کند اما اگر این سن کمتر از سنی است که دولت‌ها تعیین کرده‌اند در این صورت دریافت مستمری بازنشستگی برای این فرد با مشکلاتی مواجه خواهد شد.

به‌طور کلی طبق تعاریف بین‌المللی سن بازنشستگی مرجع به سنی اطلاق می‌شود که در آن حق دریافت مستمری سالمندی اعطا می‌شود. یورو استات سن بازنشستگی مرجع را چنین تعریف می‌کند:

سن بازنشستگی قانونی: سنی که طبق قوانین ملی مستمری سالمندی قابل پرداخت می‌شود.

سن استاندارد بازنشستگی: سنی که در آن مستمری ارائه‌شده توسط این طرح طبق قوانین طرح قابل پرداخت می‌شود.

طرح(های) مرجع: طرح(های) مهم در نظام بازنشستگی کشوری که می‌توان آنها را نماینده کل سیستم در نظر گرفت و برای آنها یک سن استاندارد واحد بازنشستگی درنظر گرفت. این تعاریف در کشورهای اروپایی اعمال می‌شود.

در اکثر کشورهای دنیا سن بازنشستگی به زمانی اشاره دارد که کارگران قانونی در این کشور خاص کار همیشگی خود را متوقف می‌کنند و از مزایای بازنشستگی که این کشور برایشان فراهم آورده بهره‌مند شوند. این سن از کشوری به کشور دیگر بسته به عرضه نیروی کار، امید به زندگی، هزینه مالی پیری، ماهیت حرفه و سلامت کارگران و نیز عوامل دیگری که سیاست‌گذاران برای تعیین سن بازنشستگی یک کشور در نظر دارند، متفاوت است.

سن استاندارد بازنشستگی از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، اما به‌طور کلی بین 50 تا 70 سال متغیر است. در برخی کشورهای دنیا هم سن بازنشستگی برای زنان و مردان باهم تفاوت‌هایی دارد. آمارها نشان می‌دهند که سن بازنشستگی در بسیاری از کشورها در حال افزایش است و این افزایش‌ها اغلب از دهه 2010 شروع شده است. در اکثر کشورها سال تولد فرد، سن بازنشستگی او را تعیین می‌کند. به‌عنوان مثال، در رومانی، زنان متولد ژانویه 1955

در ژانویه 2015 در سن 60 سالگی بازنشسته شدند. متولدین ژانویه 1958 در ژانویه 2019 در سن 61 سالگی و متولدین ژانویه 1961 در ژانویه 2023 در سن 62 سالگی بازنشسته شدند و متولدین ژانویه 1967 در ژانویه 2030 در سن 63 سالگی بازنشسته خواهند شد. براساس تعارف و قوانین فوق در چند کشور منتخب سن بازنشستگی را بررسی کرده‌ایم.

یونان: 67 سال

یونان کشوری است که سال‌هاست دچار بحران اقتصادی است و بحران صندوق‌های بازنشستگی آن این کشور را مجبور به فروش چند جزیره از خاک خود کرد. سن بازنشستگی برای مردان و زنان در یونان تقریباً 67 سال است. با این حال کارگران تنها در صورتی می‌توانند حقوق بازنشستگی کامل را مطالبه کنند که حداقل 15 سال (معادل 4500 روز کاری) در طرح بازنشستگی مشارکت داشته باشند. اگر کارگر حداقل 40 سال (12000 روز کاری) در طرح بازنشستگی مشارکت داشته باشد، می‌تواند در 62سالگی بازنشسته شود و از مزایای بازنشستگی کامل برخوردار شود. به عبارت دیگر، شرایط خاصی وجود دارد که بازنشستگان باید واجد شرایط دریافت مزایای بازنشستگی باشند.

 دانمارک: 67سال

سن بازنشستگی فعلی در دانمارک بین 66 تا 68 سال است. مزایای بازنشستگی در دانمارک براساس تعداد سال‌هایی محاسبه می‌شود که فرد از سن 15 سالگی تا سن بازنشستگی در این کشور اقامت داشته‌ است. به‌طور خاص اگر کسی به مدت 40 سال در دانمارک کار کرده و اقامت داشته باشد، واجد شرایط دریافت مستمری کامل است. این کشور همچنین به افرادی که واجد شرایط دریافت مستمری کامل نیستند، مستمری جزئی ارائه می‌دهد. مستمری کامل هم براساس مدت اقامت در کشور از سن 15 سالگی تا زمان بازنشستگی محاسبه می‌شود.

سیستم اجتماعی دانمارک در محاسبات خود از سن بازنشستگی، مزایای هر دوره دیگری را که در آن فرد تحت پوشش سیستم اجتماعی کشور دیگری بوده کنار می‌گذارد. از سال 2030 به بعد، بسته به افزایش میانگین طول عمر، سن بازنشستگی حداکثر هر پنج سال یک سال افزایش می‌یابد.

 ایالات متحده: 67 سال

طبق گزارش اداره تامین اجتماعی ایالات متحده، سن بازنشستگی فعلی در ایالات متحده 67 سال برای متولدین 1960 و پس از آن است. اگر فردی بین سال‌های 1943 تا 1954 متولد شده باشد، سن بازنشستگی او 66 سال است، درحالی‌که سن بازنشستگی برای سال 1955، 66 سال و دو ماه است. از سال 1955 تا سال 1959 سن بازنشستگی به تدریج دو ماه در هر سال متوالی افزایش می‌یابد.  اگر فرد به حداقل سن بازنشستگی برسد، واجد شرایط دریافت مزایای بازنشستگی خواهد بود. همزمان مطالبه مزایای بازنشستگی قبل از تاریخ بازنشستگی به‌طور خودکار میزان مزایا را کاهش می‌دهد. اگر فردی از سن 62 سالگی برای بازنشستگی اقدام کند میزان پرداخت‌ها به او کاهش خواهد یافت.

 ایرلند: 66 سال

طبق گزارش بازنشستگی دولتی، سن بازنشستگی فعلی در ایرلند 66 سال است. پس از بازنشستگی، در صورتی که فرد در زمان اشتغال به اندازه کافی حق‌الزحمه اجباری بیمه اجتماعی را پرداخت کرده باشد، مستمری مشارکتی کشور را دریافت خواهد کرد. اگر واجد شرایط دریافت مستمری دولتی باشد و درآمدش از حد معینی تجاوز نکند، می‌تواند از حقوق بازنشستگی کشوری غیرمشارکتی بهره‌مند شود.

ایتالیا: 67 سال

 در ایتالیا فرد بازنشسته باید حداقل 20 سال (در 67 سال و 3 ماه) حق بیمه پرداخت کرده باشد. کسانی که حداقل 41 سال حق بیمه پرداخت کرده‌اند، می‌توانند در 62 سالگی بازنشسته شوند. کسانی که حداقل 41 سال و 10 ماه (زنان) یا 42 سال و 10 ماه (مردان) حق بیمه پرداخت کرده‌اند، می‌توانند بدون در نظر گرفتن سن بازنشسته شوند.

 آلمان: 65 سال

در آلمان قرار است سن بازنشستگی به تدریج افزایش یابد و تا سال 2029 به 67 سال برسد. برای مدت طولانی رایج‌ترین سن بازنشستگی اجباری 65 سال بود، اگرچه در آلمان شرقی 60 سال بود.

 برزیل: 65 سال

در این کشور برخی از افراد، مانند کارگران روستایی، معلمان و افسران پلیس، حداقل سن بازنشستگی کمتری دارند. برزیل از کارگران می‌خواهد تا قبل از واجد شرایط شدن برای مطالبه مزایا، حداقل مدتی در تامین اجتماعی مشارکت داشته باشند. برای شروع دریافت مزایای جزئی، همه کارگران بخش خصوصی باید حداقل 20 سال (برای مردان) یا 15 سال (برای زنان) به تامین اجتماعی کمک مالی کرده باشند. کارگران بخش دولتی باید حداقل 25 سال کمک مالی کرده باشند. برای دریافت مزایای کامل، همه کارگران باید حداقل 40 سال (برای مردان) یا 35 سال (برای زنان) مشارکت داشته باشند.

 امارات متحده عربی: 65 سال

در امارات متحده عربی سن بازنشستگی اجباری در سال 2010 از 60 سال به 65 سال افزایش یافت و به این کشور این امکان را داد تا نیروی کار ماهر مهاجر خود را برای مدت طولانی‌تری برای پروژه‌های ساختمانی کلیدی حفظ کند.

 ژاپن: 64 سال

در ژاپن درحالی‌که دولت در تلاش است از بازنشستگی پیش از موعد جلوگیری کند، انتظار می‌رود تا سال 2025 این سن به تدریج به 65 سال افزایش یابد.

 فرانسه: 62 سال

حداقل سن بازنشستگی در فرانسه از سال 2018 به تدریج از 60 سال به 62 سال افزایش یافته است. طبق قوانین جدید برای متولدین سال 1968 یا بعد از آن سن بازنشستگی به 64 سال افزایش می‌یابد. سن قانونی قابل اعمال برای بیمه‌شدگان متولد قبل از سال 1968 تعیین خواهد شد، با این تفاهم که برای بیمه‌شدگان متولدشده بین 1 سپتامبر 1961 تا 31 دسامبر 1967، سن بازنشستگی برای هر نسل 3 ماه افزایش می‌یابد. سن دریافت مستمری کامل به‌طور خودکار 67 سال تعیین

شده است.

 روسیه: 5/61 سال

از سال 2019 سن بازنشستگی مردان و زنان روس به تدریج افزایش یافته و تا سال 2028 به ترتیب برای مردان و زنان از 60 و55 سال به 65 و 60 سال افزایش خواهد یافت. ابتدا قرار بود سن زنان تا 63 سال افزایش یابد اما بعدها این طرح تخفیف یافت.

 هند: 60 سال

در بخش دولتی، سن بازنشستگی 60 سال است، اما این رقم در راه‌آهن هند 62 سال، برای رؤسای ارتش، نیروی دریایی و کارکنان نیروی هوایی 62 سال، برای قضات دادگاه عالی 62 سال، برای رؤسای کارکنان دفاعی 65 سال و برای قضات دادگاه عالی هم 65 سال است. درحالی‌که در بخش خصوصی سن بازنشستگی بستگی به قوانین هر شرکت دارد و حداکثر 65 است.

 چین: 60 سال

سن بازنشستگی در چین در حال حاضر برای مردان 60 سال و برای کارمندان زن 55 سال و برای کارگران زن 50 سال است.

 ترکیه: 60 سال

سن بازنشستگی در ترکیه از دهه 1970 از 44 سال برای مردان و 38 سال برای زنان به تدریج افزایش یافت. در ابتدا سن دقیقی برای بازنشستگی وجود نداشت. سن فعلی برای هر دو جنس تا سال 2048 به 65 سال افزایش خواهد یافت. علاوه بر این در این کشور طبق قانون، حداقل روزهای مختلف خدمت مورد نیاز است که در حال حاضر 7000 روز است. این رقم تا سال 2048 به 7200 روز (20 سال) تبدیل می‌شود. هر کسی از روز شروع به کار مشمول این قوانین است.

 کره جنوبی: 60 سال

کارفرمایان با بیش از 300 کارمند ملزم به افزایش سن بازنشستگی به 60 سال هستند و این قانون از اول ژانویه 2017، برای همه کارفرمایان در سراسر کشور اجباری است.

 عربستان سعودی: 60 سال

سن رسمی بازنشستگی در عربستان سعودی برای مردان و زنان 60 سال است. کارمندان سعودی می‌توانند در موارد استثنایی که برای آن باید تاییدیه‌های خاصی را دریافت کنند، فراتر از این سن (تا 65، 70 یا بیشتر) به کار ادامه دهند.

 بریتانیا: 66 سال

سن بازنشستگی دولتی در بریتانیا در سال 2018 به 65 سال رسید. این سن در 6 اکتبر 2020 به 66 سال افزایش یافت و تا سال 2028 به 67 سال و تا سال 2037 به 68 سال خواهد رسید.