تلاشی دوباره برای نجات برجام

اعتمادآنلاین| محمدحسین لطف الهی- ایران، کشورهای 1+4 و ایالات متحده روز دوشنبه پس از پنج ماه و هشت روز بار دیگر به وین بازمی‌گردند تا گفت‌وگوها برای احیای برجام را آغاز کنند، پنج ماه و هشت روزی که قرار بود باعث شود تیم ایرانی با دست پرتری روبه‌روی طرف مقابل بنشیند، اما هنوز مشخص نیست که آیا این هدف محقق شد یا آمریکا توانست با استفاده از این فرصت، روایت غالب را تغییر دهد و از «ناقض برجام» به کشوری که فعالانه در پی احیای توافق است تبدیل شود.

همه ماجرا از 8 مه 2018 آغاز شد. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور وقت آمریکا در کاخ سفید خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای را اعلام کرد و این آغازی بود بر کارزار فشار حداکثری علیه ایران. موج تحریم‌ها اقتصاد ایران را به شدت تحت فشار قرار داد و تهران پس از یک سال صبر استراتژیک، برداشتن گام‌های کاهش تعهدات خود را آغاز کرد.

تا نوامبر 2020، ایران تعهدات اساسی خود ذیل توافق هسته‌ای را کنار گذاشته بود و تحقیق و توسعه را به سرعت ادامه می‌داد. در مقابل ایالات متحده با تحریم حداکثری می‌کوشید تهران را وادار به پذیرش توافقی جدید کند.

پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست‌جمهوری و وعده او مبنی بر بازگشت به توافق هسته‌ای با ایران، امیدها برای بازگشت ایالات متحده به توافق هسته‌ای و رفع تحریم‌ها در قبال بازگشت ایران به تعهدات برجامی را افزایش داد. حتی انتظار می‌رفت بازگشت به برجام از جمله مواردی باشد که در روزهای اولیه آغاز به کار دولت جدید آمریکا در دستور کار قرار گیرد.

مدت زیادی طول نکشید که این خوش‌بینی‌ها کمرنگ شد. اسرائیل در آذر 1399 محسن فخری‌زاده، دانشمند هسته‌ای ایران، را ترور کرد و مجلس شورای اسلامی با تصویب «قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» دولت را ملزم به غنی‌سازی 20 درصد و بیشتر و همچنین پایان دادن به اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی کرد.

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، معتقد بود یکی از عوامل عدم احیای برجام در دولت دوازدهم، مصوبه 11 آذر مجلس شورای اسلامی بوده است.

از سوی دیگر، دولت بایدن در حالی که فرصتی طلایی برای احیای برجام پیش روی خود داشت، با اتلاف وقت شرایط را سخت‌تر کرد. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت ایران، هشدار داده بود که این اتلاف وقت و نرسیدن به توافق تا پیش از سیزدهمین انتخابات ریاست‌جمهوری می‌تواند گفت‌وگوها را ماه‌ها به تاخیر بیندازد.

فروردین 1400، دور نخست گفت‌وگوها میان ایران، کشورهای 1+4 و ایالات متحده آغاز شد. این گفت‌وگوها 6 دور ادامه یافت و دور ششم مذاکرات احیای برجام در وین، سی‌ام خرداد 1400، در شرایطی پایان یافت که وزیر امورخارجه و مذاکره‌کننده ارشد ایران اعتقاد داشتند طرفین از همیشه به توافق نزدیک‌ترند، توافقی که هنوز هم به امضا نرسیده.

رئیس‌جمهور ایران باور داشت که «اگر بگذارند» عباس عراقچی می‌رود و تحریم‌ها را لغو می‌کند؛ اما ایران در آن زمان به چه تفاهم‌هایی با ایالات متحده و 1+4 دست یافته بود و چه اختلافاتی باعث شد توافق حاصل نشود؟

بر اساس بیست‌ودومین گزارش رسمی وزارت امور خارجه به مجلس شورای اسلامی، در آن زمان توافق شده بود تمام تحریم‌هایی که طبق برجام رفع شده بود مجدداً رفع شود.

علاوه بر این، کلیه تحریم‌های ترامپ که در صورت استمرار عضویت آمریکا در برجام نمی‌توانستند وضع شوند (ولو به بهانه‌های دیگر) نیز رفع می‌شدند.

توافق شده بود تمامی تحریم‌های موضوعی علیه اقتصاد ایران شامل تحریم‌های قبل از برجام (مالی و بانکی، بیمه، انرژی و پتروشیمی، کشتی‌رانی، کشتی‌سازی و بخش بنادر، طلا و فلزات گرانبها، نرم‌افزار، صنعت خودرو، فروش هواپیما و خدمات مربوطه، و واردات فرش و مواد غذایی از ایران) و تحریم‌های بعد از برجام، زمان ترامپ (صنایع فلزات ایران، صنایع معدنی، عمران، صنایع نساجی و تولید) رفع شوند.

ایالات متحده همچنین پذیرفته بود بخشی از تحریم‌های خود را از جمله «تحریم‌های اولیه» که افراد و نهادهای آمریکایی را از مبادلات اقتصادی با ایران منع می‌کند و از سال‌های آغازین انقلاب اسلامی برقرار بوده و به تدریج انباشته شده و نیز تحریم فهرستی از افراد و نهادهای ایرانی را که به بهانه‌های غیرهسته‌ای وضع شده‌اند رفع کند.

آمریکا علاوه بر این قبول کرده بود در صورت توافق کامل فرمان‌های اجرایی زیر را لغو کند:

فرمان اجرایی 13754، فرمان اجرایی 13590، فرمان اجرایی 13622، فرمان اجرایی 13645، فرمان اجرایی 13628 که همگی مربوط به قبل از برجام هستند، همچنین بخشی از فرمان اجرایی 13846، فرمان اجرایی 13781 (تحریم صنایع فلزات ایران)، فرمان اجرایی 13902 (تحریم صنایع معدنی، عمران، نساجی و تولید)، فرمان اجرایی 13876 (تحریم علیه دفتر مقام معظم رهبری و مجموعه‌های وابسته)، به‌علاوه شناسایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به عنوان «سازمان تروریستی خارجی» که از سوی ترامپ امضا شده بودند ابطال می‌شد.

اما چه شد که این توافق امضا نشد؟ پس از اعلام نتایج سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری، اتخاذ تصمیم سیاسی در ایران به دولت سیزدهم واگذار و گفت‌وگوها متوقف شد. دولت جدید ایران تاکید دارد که در توافق برای احیای برجام ایالات متحده باید:

- قبول کند که مقصر است.
- باید بپذیرد تضمین دهد که مجدداً از برجام خارج نمی‌شود.
- و باید همه تحریم‌هایی را که پس از خروج ترامپ از برجام وضع شد لغو کند.

در این میان نکته‌ای که تاکنون توجه کافی به آن نشده «زمان» است، چراکه مشخص نیست تا کی زیر فشار مخالفان برجام امکان احیای این توافق به عنوان یک گزینه برد-برد همچنان روی میز باشد.

تدوین: بهنام افشاری