نیاز فوری مذاکرات به یک گام متفاوت/ بازی امریکا و اروپا با زمان

تلاش برای احیای توافق هسته‌ای میان ایران و ترکیب اولیه 1+5 (روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا، ایالات متحده و آلمان) در هتل «کوبورگ» وین بی‌وقفه ادامه دارد. سالن مستطیل‌شکل بزرگی که به مذاکرات احیای برجام اختصاص یافته گاه شاهد رایزنی‌های هیات‌های 1+4 و ایالات متحده و گاه میزبان مذاکره‌کنندگان ایران و 1+4 در کارگروه‌های رفع تحریم، تعهدات هسته‌ای یا ترتیبات اجرایی است.

به گزارش روزنامه اعتماد، هیات‌های کارشناسی که از بیش از دو هفته پیش خود را برای شرکت در هشتمین دور از مذاکرات احیای برجام به پایتخت اتریش رسانده بودند بی‌وقفه به مذاکرات فشرده ادامه می‌دهند تا فاصله اختلاف‌ها میان دو هیات ایران و ایالات متحده که البته تن به مذاکره مستقیم نمی‌دهند را کم و کمتر کنند. در حالی که بسیاری انتظار برخاستن دود سفید - به نشانه حصول توافق- از کوبورگ را دارند آب‌وهوای حاکم بر مذاکرات در پشت درهای بسته این هتل تاریخی با چنین نتیجه‌ای، فاصله‌ای قابل توجه دارد. 

هشتمین دور از مذاکرات وین در حالی آغاز شد که بیش از هشت ماه از نخستین دور این رایزنی‌ها در فروردین‌ماه سال جاری می‌گذشت و در پایان دور ششم که مصادف با شمارش معکوس برای پایان دولت دوازدهم در ایران بود بسیاری از در دسترس بودن توافق سخن می‌گفتند. توافقی که سخنگوی وزارت خارجه دولت‌های دوازدهم و سیزدهم هم در واپسین هفته‌های دولت پیش و هم این روزها حصول آن را با عبارت «خیلی دور، خیلی نزدیک» توصیف کرده و می‌کند. فضای خبری پیرامون مذاکرات وین در دو هفته اخیر جزر و مد تقریبا یکسان و البته تکراری را تجربه کرده است. گاه مقام‌های ارشد سه کشور اروپایی همصدا با ایالات متحده از پیشرفت هرچند کوچک در رایزنی‌ها خبر دادند و گاه در تهدیدی هماهنگ از زمان اندک تا شکست مذاکرات و عدم موفقیت در احیای برجام سخن گفته‌اند. در جبهه مقابل، هیات مذاکره‌کننده روسیه به ریاست میخاییل اولیانوف موضع خوش‌بینانه خود را حفظ کرده و این در حالی است که ما شاهد کمترین ظهور و بروز رسانه‌ای از سوی هیات چین هستیم و مقام‌های ایرانی از وزیر خارجه تا سخنگوی این وزارتخانه هم اصلی‌ترین موانع بر سر راه حصول توافق را بی‌عملی سه کشور اروپایی در طرح ابتکار‌های جدید برای برون‌رفت از بن‌بست و جدی نبودن طرف امریکایی در ارایه تضمین، موافقت با رفع تحریم‌های مدنظر ایران و ارایه راهکاری برای راستی‌آزمایی می‌دانند. 

در ده روز اخیر مذاکرات وین در حالی ادامه داشت که حاشیه‌هایی هم بر این روند سایه انداخته بود. از سفر حسین امیر‌عبداللهیان وزیر خارجه ایران به چین، نخستین سفر ابراهیم رییسی رییس‌جمهور ایران به روسیه و دیدار با ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه تا رایزنی‌های روز جمعه سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه با آنتونی بلینکن وزیر خارجه ایالات متحده با محوریت بحران اوکراین. همزمان مجموعه‌ای از دیدارهای دو‌جانبه میان وزیر خارجه روسیه و وزیر خارجه ایالات متحده با همتای آلمانی صورت گرفته که در تک‌تک آنها ایران و احیای برجام یکی از پرونده‌های روی میز بوده است. در روزهایی که اجرای برجام (به معنای عام کلمه) شش‌ساله شده و در ایالات متحده هم یک سال از عمر دولت جو بایدن می‌گذرد اصلی‌ترین پرسش این است که آیا هیات‌های 7 کشوری که در هتل کوبرگ روز را پشت میز مذاکره شب می‌کنند همچنان به احیای برجام اصرار دارند یا حصول چنین توافقی را باید دور از دسترس دانست؟ 

موضع‌گیری وزیر خارجه و رییس‌جمهور امریکا:  تضمین ممکن نیست، هنوز زمان داریم 

آنتونی بلینکن و جو بایدن، وزیر خارجه و رییس‌جمهور ایالات متحده در 4 روز اخیر موضع‌گیری‌های مفصلی درباره فرجام مذاکرات برای احیای برجام داشته‌اند. برآیند سخنان هر دو مقام امریکایی این است که همچنان احیای برجام را البته در یک بازه زمانی محدود ممکن می‌دانند. 

در میان سخنان وزیر خارجه ایالات متحده، بخش مربوط به درخواست ایران برای دریافت تضمین درباره عدم خروج دوباره واشنگتن از برجام با بازتاب قابل توجهی روبه‌رو شد. براساس ترجمه خبرگزاری فارس از مصاحبه بلینکن با برنامه «Pod Save the World»، وزیر خارجه ایالات متحده با تایید درخواست ایران برای دریافت چنین تضمینی گفت:  «یکی از چیزهایی که ایران از ما خواسته ضمانتی است مبنی بر اینکه ما دوباره زیر میز نمی‌زنیم. اما در نظام [حکومتی] ما، نمی‌توان چنین ضمانت سخت و سریعی فراهم کرد. رییس‌جمهور بایدن می‌تواند با قاطعیت بگوید تا زمانی که ایران به توافق پایبند باشد در کسوت رییس‌جمهور چه کاری انجام خواهد داد یا چه کاری انجام نخواهد داد، اما ما نمی‌توانیم رییس‌جمهورهای بعدی را [به انجام کاری] ملزم کنیم.»

وزیر خارجه امریکا در ادامه این گفت‌وگو برای چندمین‌بار در ده روز اخیر، دولت پیشین ایالات متحده را مقصر وضعیت فعلی درباره برجام دانسته و گفت: «متاسفانه این وضعیتی است که ما به ارث بردیم و هنوز فکر می‌کنیم که بهترین نتیجه این خواهد بود که از طریق بازگشت به توافق، [برنامه هسته‌ای ایران] را مجددا مهار کنیم. زمان بسیار کمی باقی مانده تا ببینیم، می‌توانیم به پایبندی دوجانبه بازگردیم یا نه، چون اتفاقی که رخ داده این است که ایران بسیاری از آن فعالیت‌های خطرناک که به موجب توافق موقت شده بود را از سر گرفته؛ بنابراین آنها دارند چیزهای بیشتری یاد می‌گیرند، دانش بیشتری کسب می‌کنند و ظرفیت بیشتری برای گریز سریع‌تر هسته‌ای کسب می‌کنند به گونه‌ای که اگر ما به همه آن محدودیت‌ها در توافق برگردیم به نقطه‌ای خواهیم رسید که نمی‌توانیم از برخی منافع آن توافق برخوردار شویم. ما داریم سخت روی این مساله کار می‌کنیم و تصورمان این است که به نفع ایالات متحده، شرکا و متحدان ما است اگر بتوانیم به توافق برگردیم. فکر می‌کنم که این مساله ظرف چند هفته آتی مشخص خواهد شد.»

ساعاتی پس از سخنان بلینکن، اظهارنظر جو بایدن درباره وضعیت مذاکرات احیای برجام با تاکید بر حصول پیشرفت‌هایی در مذاکرات، انعکاس قابل توجهی پیدا کرد. بایدن در پاسخ به سوال خبرنگار «رویترز» که پرسید آیا می‌توان امید داشت که در مذاکرات وین به توافقی برای بازگشت دو طرف به پایبندی به توافق هسته‌ای رسید یا اینکه باید تسلیم شد، گفت: «اتفاقا برعکس، نباید تسلیم شد. امریکا و کشورهای مذاکره‌کننده با ایران، متفق‌القول هستند.»

بازی امریکا و اروپا با زمان 

پایان دولت دونالد ترامپ در ژانویه سال 2021 برابر بود با پایان واگرایی مواضع تروییکای اروپایی و ایالات متحده درباره مجموعه‌ای از پرونده‌های مشترک بین‌المللی که مهم‌ترین آنها برجام است. در یک سال گذشته هرچند که دولت جو بایدن سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه تهران را ادامه داده اما توانسته اتحاد را به موضع امریکا و متحدان اروپایی‌اش در این حوزه بازگرداند. مساله‌ای که به گفته بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران زنگ خطری برای ایران است. از زمان آغاز رایزنی‌ها برای احیای برجام از فروردین‌ماه تا به امروز ما شاهد همصدایی سه کشور اروپایی با هیات امریکایی چه در روایت‌های رسانه‌ای گمنام و چه در موضع‌گیری‌های رسمی بوده‌ایم. همزمان با آغاز رایزنی‌ها در دولت جدید از 29 آذرماه، سه کشور اروپایی همصدا با ایالات متحده از زمان محدود برای رسیدن به توافق سخن می‌گویند و زمان را به اهرم فشاری علیه ایران در مذاکرات تبدیل کرده‌اند. روز پنجشنبه این همصدایی میان «آنالنا بائربوک» وزیر امور خارجه آلمان و «آنتونی بلینکن» همتای امریکایی او تکرار شد. بائربوک در نشست خبری مشترک با بلینکن در آلمان گفت: «امروز درباره برجام گفت‌وگو داشتیم. متاسفانه درخصوص مذاکرات جاری در وین، مسائل اصلی درباره موضوعات هسته‌ای و رفع تحریم‌ها همچنان باقی هستند. همزمان با مذاکرات، ایران به پیشرفت در برنامه هسته‌ای ادامه می‌دهد و به همین دلیل پنجره فرصت برای یافتن راه‌حل در حال بسته شدن است. مذاکرات به مرحله‌ای تعیین‌کننده رسیده است و ما باید فورا پیشرفتی حقیقی در این مذاکرات حاصل کنیم، زیرا در غیر این صورت به توافقی نخواهیم رسید.»

بلینکن نیز در این نشست خبری گفت: «به همراه انگلیس، فرانسه و آلمان و جوزب بورل به عنوان نماینده اتحادیه اروپا درباره مذاکرات جاری با ایران و پایبندی دوجانبه به اجرای کامل برجام یا همان توافق هسته‌ای گفت‌وگو کردیم. ما در لحظه تعیین‌کننده‌ای هستیم. می‌توانیم این گفت‌وگوها را به یک جمع‌بندی موفقیت‌آمیز برسانیم و نگرانی‌های همه طرف‌ها را برطرف کنیم اما زمان رو به اتمام است. اگر ظرف هفته‌های آتی توافق حاصل نشود، پیشرفت مداوم برنامه هسته‌ای ایران که پس از خروج ما (امریکا) از‌سر گرفته شده است، بازگشت ما به برجام را غیرممکن خواهد کرد. هرچه می‌گذرد زمان گریز برای ایران کوتاه‌‌ و کوتاه‌تر می‌شود. این مدت زمانی است که ایران برای ساخت مواد کافی برای بمب هسته‌ای نیاز دارد. بنابراین ضرورتی واقعی به مدت چند هفته برای رسیدن به پایبندی دوجانبه وجود دارد. آنچه به همتایانم گفتم این است که بازگشت به پایبندی دوجانبه همچنان امکان‌پذیر است. طی هفته‌های اخیر پیشرفت‌هایی نسبی در گفت‌وگوها حاصل شده است اما در جایی که باید باشیم قرار نداریم.»

وزیر خارجه ایالات متحده در ادامه این نشست خبری به تهدید تلویحی ایران هم روی آورده و گفت: اگر خیلی زود به این نقطه نرسیم مجبور به تغییر مسیر خواهیم شد. این مساله را با شرکا و متحدان خود در گفت‌وگوهای امروز مطرح و درباره گام‌های مورد قبول همه ما درصورت عدم بازگشت ایران به پایبندی به توافق، صحبت کردیم.»

بائربوک نیز با تکرار ادعاهای بلینکن گفت: در مورد برنامه هسته‌ای ایران، مذاکرات به مرحله تعیین‌کننده نرسیده اما به مرحله‌ای سرنوشت‌ساز رسیده است. ما به این دلیل از اتمام زمان صحبت می‌کنیم که همزمان با مذاکرات وین، ایران به غنی‌سازی اورانیوم در سطح ۶۰درصد ادامه می‌دهد. درست قبل از کریسمس، تروییکا نامه‌ای خطاب به ایران منتشر کرد. دو روز قبل در دیدار با همتای روس خود نیز این مساله را مطرح کردم و اخیرا در دیدار با همتای چینی خود این مساله را به بحث گذاشتیم. این امر نشان‌دهنده این است که فقط گروه چهارجانبه (امریکا، انگلیس، آلمان و فرانسه) نیستند که در این زمینه ایفای نقش می‌کنند بلکه همه ما در یک جهت تلاش می‌کنیم. 

به گزارش «اعتماد»، آلنا بائربوک، وزیر امور خارجه آلمان روز سه‌شنبه هفته پیش نیز در دیدار با «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه ادعا کرده بود که زمان زیادی برای احیای برجام باقی نمانده و به پیشرفت در مذاکرات نیاز است.

اروپا و بار اصلی راستی‌آزمایی رفع موثر تحریم

به گزارش «اعتماد»، در چند روز اخیر از دور هشتم مذاکرات برای احیای برجام، بخش عمده رایزنی‌ها در وین میان هیات ایرانی با انریکه مورا، معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با یا بدون حضور هیات‌های سه کشور اروپایی بوده است. همزمان از مجموع اخبار منتشرشده به خصوص سخنان وزیر خارجه امریکا درباره بحث تضمین به ایران و تلاش طرف غربی برای انداختن توپ تصمیم‌گیری به زمین تهران می‌توان نتیجه‌گیری کرد که دو مساله دریافت تضمین و راستی‌آزمایی رفع تحریم همچنان اصلی‌ترین اختلاف‌ها به شمار می‌روند. در طول 9 ماه گذشته از آغاز رایزنی‌ها در وین، ایران اصرار داشته که مسیر بازگشت به برجام باید به گونه‌ای باشد که تهران بتواند نتیجه رفع موثر تحریم‌ها را تجربه کند، چرا که در غیراین‌صورت بازگشت به برجام برای تهران منفعتی نخواهد داشت.

 در این شرایط بار اصلی راستی‌آزمایی رفع موثر تحریم بر دوش تروییکای اروپایی است. هرچند که بازگشت تحریم‌های یکجانبه امریکا، ارتباط‌های مالی و بانکی و همچنین همکاری‌های تجاری ایران با چین و روسیه را هم تحت‌الشعاع قرار داده اما به نظر می‌رسد که ایران کمترین نگرانی را از میزان همکاری با این دو کشور در صورت احیای برجام دارد و بیشترین دغدغه پیرامون عادی‌سازی روابطه مالی-بانکی و تجاری ایران با کشورهای اروپایی است. آنچه اکنون در انجام راستی‌آزمایی بیش از همه موردتوجه و مطالبه ایران است، سنجش امکان همکاری شرکت‌ها، بنادر و فعالان اقتصادی اروپایی با ایران است. در چنین شرایطی، تروییکای اروپایی که اتفاقا بر طبل کمبود وقت هم بسیار می‌کوبند در مرحله تدارک نقش مهمی در تسهیل فرآیند راستی‌آزمایی دارند. طرف ایرانی در دیدارهای مداوم با هیات‌های تروییکای اروپایی تاکید کرده که این کشورها باید از طریق تشویق شرکت‌های اروپایی و ارایه اطمینان‌های لازم به این شرکت‌ها، روند راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها را تسهیل کنند تا به تسریع روند حصول توافق کمک کرده باشند. 

یک منبع آگاه ایرانی در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «در جریان دیدارهای اخیر با طرف‌های اروپایی، پیشرفت‌هایی در زمینه ترسیم نقشه راه و طراحی سازوکارهایی جهت راستی‌آزمایی رفع عملیاتی تحریم‌ها به دست آمده اما نهایی شدن این سازوکارها، نیازمند رایزنی‌های بیشتر است.»

پایداری توافق در گرو رفع موثر تحریم‌ها 

طولانی شدن روند مذاکرات احیای برجام در وین شایعه فرسایشی شدن این پروسه را تقویت می‌کند اما همزمان نکته‌ای که نباید از آن غافل شد تاثیر کیفیت توافق بر پایداری آن در آینده است. ایران به‌رغم پایبندی به تمام تعهدات در سال 2018 شاهد خروج ایالات متحده از توافق، بازگشت تمام تحریم‌های یکجانبه امریکا و تبعیت سایرین از آن بود. در چنین شرایطی نمی‌توان از ایران انتظار داشت که در بحث رفع تحریم‌ها به عایدی کمتر از آنچه در متن برجام به آن تاکید شده تن بدهد. طبیعی است که طرف غربی با دراختیار داشتن دست برتر در حوزه رسانه‌ای توانسته تاحدودی روایت خود درباره پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران در سایه تطویل روند مذاکراتی را جا بیندازد اما آنچه در پشت درهای بسته در کوبورگ می‌گذرد حکایت از اراده هیات ایرانی برای تسریع روند حصول توافق دارد. به عنوان نمونه پیشرفت مناسب در متن مربوط به تعهدات هسته‌ای ایران طبق برجام نشان می‌دهد که ایران انعطاف لازم را در حوزه مسوولیت‌های برجامی نشان داده است.

 یک منبع آگاه ایرانی در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «متن مربوط به اقدام‌های هسته‌ای ایران با سرعت قابل قبولی پیش رفته اما پیشرفت دیگر پیش‌نویس‌های توافق نهایی بیش از هر چیز به اراده و تصمیم‌گیری طرف‌های غربی، خصوصا امریکا بستگی دارد. اگر طرف مقابل گمان می‌کند که می‌تواند با تعریف گاه به گاه ضرب‌الاجل و به تاخیر انداختن تصمیم‌گیری در موضوعات مهم، هیات ایرانی را برای امتیازدهی تحت فشار قرار داد، در بیراهه قدم می‌زند و صرفا شانس موفقیت در مذاکرات را کاهش می‌دهد.»

این منبع آگاه درباره موضوعات لاینجل باقی‌مانده در وین به «اعتماد» می‌گوید: «تقریبا تمام موارد باقی‌مانده، موضوعات مهم و دشواری است که حل‌و‌فصل آنها نیازمند تصمیم‌گیری سیاسی است. زمانی که ایالات متحده تصمیم‌های لازم را برای رفع موثر، قابل راستی‌آزمایی و پایدار تحریم‌ها بگیرد، سرعت گفت‌وگوها افزایش یافته و توافق در مدت زمانی کوتاه ممکن خواهد بود.»

امریکا و توسل به جنگ داخلی! 

«ساختار سیاسی ما اجازه ارایه تضمین به ایران درباره عملکرد دولت بعدی را نمی‌دهد، دولت بایدن نمی‌تواند به دلیل مخالفت‌های داخلی و فضای ایران‌ستیزی در میان جمهوری‌خواهان و بخشی از دموکرات‌ها تمام تحریم‌های وضع‌شده علیه ایران ذیل عنوان سیاست فشار حداکثری را لغو کند، ایالات متحده باید در مسیر احیای برجام، نگرانی متحدان عبری و عربی خود در منطقه غرب آسیا را هم مورد توجه قرار دهد.»

 در یک سال گذشته از دولت دموکرات جو بایدن، بهانه‌هایی از این جنس به منظور به تعویق انداختن مذاکرات برای احیای برجام یا خودداری از اجرای دقیق متن برجام در حوزه رفع تحریم‌ها به‌کرات از زبان مقام‌ها و تحلیلگران امریکایی یا حتی مقام‌های اروپایی شنیده شده است. هرچند که بخشی از این بهانه‌ها از جمله مخالفت جمهوری‌خواهان با احیای برجام در تهدیدهای مداوم آنها درباره خروج از این توافق در صورت راهیابی به کاخ سفید در 2024 چندان دور از واقعیت نیست اما دولت ایالات متحده هم در حال بزرگنمایی بخشی از این مخالفت‌ها به منظور سرباز زدن از پذیرش تعهداتش است. 

آنچه در این میان مقام‌های اروپایی و امریکا ترجیح می‌دهند نادیده بگیرند انتظار افکار عمومی در ایران از منافع احیای برجام است. هیات مذاکره‌کننده ایران چه در دولت قبل و چه در دولت سیزدهم باید از انتفاع اقتصادی واقعی ایران در صورت احیای برجام مطمئن شود، چراکه در غیراین‌صورت متقاعد کردن مردم به دستاوردهای این توافق در حالی که تجربه خروج امریکا از آن را دارند، روند آسانی نخواهد بود.

 یک منبع آگاه ایرانی در این باره به «اعتماد» می‌گوید: «هزینه سیاسی یا مشکلات داخلی دولت امریکا نمی‌تواند توجیهی برای خودداری از عمل به تعهدات بین‌المللی این کشور باشد.»

نیاز فوری مذاکرات به یک گام متفاوت 

به گزارش «اعتماد» به نظر می‌رسد که مذاکرات وین به یک شوک مثبت برای خروج از وضعیت قفل‌شده فعلی که احتمالا ناشی از برخورد دو طرف با خطوط قرمز تعیین شده است، دارد. با توجه به اذعان هر دو طرف به پاک شدن عمده پرانتزها و باقی ماندن مواردی که به تصمیم سیاسی نیاز دارد و همچنین اظهارنظر روز گذشته یک مقام اروپایی درباره اینکه همه در وین در مسیر درست مذاکراتی قرار دارند اما اگر در یک بازه زمانی معقول توافق حاصل نشود، دستاوردهای به دست‌آمده هم بر باد خواهد رفت، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که احیای برجام همان اندازه در دسترس است که شکست آن محتمل. در حال حاضر نه اعلام حصول توافق ممکن است نه هیچ‌کدام از طرفین حاضرند مسوولیت شکست این دور یا اعلام وقفه بدون دستاوردی ملموس را بپذیرند. خروج از این وضعیت تنها با وارد شدن یک شوک مثبت که بتواند به عاملی برای تسریع روند جاری منتهی شود ممکن است.