معافیت‌های تحریمی ایران؛ اقدامی ضروری اما ناکافی
شامگاه جمعه در حالی که خبرهای رسیده حاکی از این بود که در طول چند روز آتی مذاکرات در وین از سر گرفته خواهد شد، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده دستور لازم را برای تمدید برخی معافیت‌های تحریمی ایران در حوزه همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای صادر کرد.
ماه میلادی فوریه همان‌طورکه انتظار می‌رفت به یکی از پرخبرترین ماه‌ها در حوزه مذاکرات جاری در وین برای احیای برجام تبدیل شد. هیات‌های مذاکره‌کننده ایران، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا، آلمان و ایالات متحده خود را برای بازگشت به پایتخت اتریش و از سرگیری مذاکرات مهیا می‌کنند و همزمان در تهران و واشنگتن که انتظار می‌رود مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی اصلی در مسیر احیای برجام باشند، فاصله اظهارنظرها و تحولات پیرامون این پرونده کم و کمتر می‌شود.
به گزارش روزنامه اعتماد، شامگاه جمعه در حالی که خبرهای رسیده حاکی از این بود که در طول چند روز آتی مذاکرات در وین از سر گرفته خواهد شد، آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده دستور لازم را برای تمدید برخی معافیت‌های تحریمی ایران در حوزه همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای صادر کرد.
براساس اعلام وزارت خارجه امریکا، این وزارتخانه تهدید به تحریم علیه کشورها و شرکت‌های خارجی از جمله روسیه، چین و کشورهای اروپایی را که با بخش غیرنظامی برنامه هسته‌ای ایران همکاری می‌کردند، لغو کرد. این معافیت‌های تحریمی در برجام مصوب سال 2015 مشخص شده و دولت دونالد ترامپ نیز تا ماه مه سال 2020 با تمدید آنها موافقت کرده بود اما در نهایت در این تاریخ به این معافیت‌ها به عنوان بخشی از کارزار «فشار حداکثری» علیه ایران پایان داد.
دولت جو بایدن که در یک سال گذشته با حفظ و بعضا تشدید تحریم‌ها علیه ایران کارزار فشار حداکثری علیه تهران را حفظ کرده، می‌گوید که تمدید معافیت‌های تحریمی ایران کمکی به پیشبرد مذاکرات وین است. به گزارش یورونیوز در بخشی از بیانیه وزارت امور خارجه امریکا آمده است: معافیت از این فعالیت‌ها برای تسهیل گفت‌وگوها طراحی شده است که برای رسیدن به توافق در بازگشت متقابل به برجام کمک می‌کند و زمینه را برای بازگشت ایران به اجرای تعهداتش فراهم خواهد کرد. این اقدام همچنین برای کمک به منافع منع اشاعه و ایمنی هسته‌ای ایالات متحده و محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران طراحی شده است. این اقدام طبق یک تعهد یا به عنوان بخشی از توافق قبلی نیست و ما همچنان بر همکاری با شرکا و متحدان برای مقابله با طیف گسترده‌ای از تهدیدات ایران متمرکز هستیم. وزارت خارجه امریکا اعلام کرده که این اقدام را به کنگره نیز اطلاع داده است.
به گزارش آسوشیتدپرس، این معافیت‌ها به کشورها و شرکت‌های خارجی اجازه می‌دهد تا در پروژه‌های غیرنظامی به شمول نیروگاه هسته‌ای بوشهر، آب سنگین اراک و رآکتور تحقیقاتی تهران با ایران همکاری کنند.
انتشار این خبر بلافاصله با واکنش‌های متفاوت در رسانه‌ها و فضای مجازی روبه‌رو شد. برخی خبرنگاران و کارشناسان امریکایی با مثبت خواندن این اقدام این سوال را مطرح کردند که چرا دولت جو بایدن در یک سال گذشته اقدام به تمدید معافیت‌های تحریمی ایران در حوزه همکاری با سایر کشورها در فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای نکرد؟
برخی کابران ایرانی نیز اهمیت این اقدام را زیر سوال برده و با اشاره به اینکه تمدید این معافیت‌های تحریمی مربوط به حوزه‌های اقتصادی، تجاری و مالی - بانکی نیست آن را نه نشانه حسن‌نیت و نه گامی قابل توجه از سوی امریکا خواندند.
در این میان برخی رسانه‌های فارسی زبان مانند بی‌بی‌سی فارسی در گزارش تحول رخ‌داده وزن بیشتری را به تاثیر این اقدام در محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران و نه اهمیت آن در مسیر احیای برجام اختصاص دادند.
بی‌بی‌سی فارسی به نقل از یک مقام وزارت‌خارجه امریکا نوشت: «بدون تمدید این معافیت، گفت‌وگوهای فنی با طرف‌های ثالث درباره وضعیت سوخت تولیدشده در ایران و سایر فعالیت‌های مربوط به جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای ممکن نبود. این مجوز به تبدیل آب سنگین رآکتور اراک، تامین اورانیوم غنی‌شده برای رآکتور تحقیقاتی تهران و انتقال پسماند سوخت به خارج از ایران مربوط می‌شود. هدف از این کار باز کردن راه کشورهای ثالث برای شرکت در پروژه‌های ایمن‌سازی و جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای ایران است، چرا که نگرانی در این زمینه به ویژه به دلیل افزایش ذخیره اورانیوم غنی‌شده در ایران رو به افزایش است.»
ایران یک سال پس از خروج ایالات متحده از برجام در 5 مرحله به اجرای تعهدات هسته‌ای خود طبق برجام پایان داد و در نهایت در زمستان 1399 اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را هم متوقف کرد. مجموع این اقدام‌ها زنگ خطر را برای کشورهای 1+4 و ایالات متحده به صدا درآورد و در‌حالی‌که ایران از نخستین روزهای تغییر دولت در ایالات متحده آماده بازگشت به اجرای تعهدات برجامی در صورت اجرای کامل برجام از سوی طرف‌های مقابل بود، تاکنون ایالات متحده به توافق بازنگشته و سایر کشورهای حاضر در برجام نیز از بیم تحریم‌های یک‌جانبه امریکا یا روابط تجاری - اقتصادی، مالی - بانکی خود با ایران را متوقف یا به پایین‌ترین سطح رسانده‌اند. در چنین شرایطی از ابتدای آغاز مذاکرات برای احیای برجام در وین از فروردین ماه 1400 تاکنون طرف غربی مساله پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران و فاصله گرفتن آن از سقف تعیین‌شده در برجام را به دستاویزی برای تحت فشار قرار دادن تهران چه در فضای رسانه‌ای و چه در پشت میز مذاکره تبدیل کرده است.
هرچند که سه کشور اروپایی و ایالات متحده بیشترین همصدایی در این حوزه را باهم داشتند اما چین و روسیه نیز در بخشی از این ماجرا به خصوص در حوزه منع اشاعه با طرف غربی همراه بودند که به نظر می‌رسد با موافقت ایران با نصب مجدد دوربین‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مجموعه تسا، این اعتراض پکن و مسکو فعلا مرتفع شده باشد. چین و روسیه معتقدند تا زمانی که برنامه هسته‌ای ایران تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است نمی‌توان با ادعای انحراف این برنامه به سمت نظامی، مسیر مذاکرات را منحرف کرد.
در چند روز گذشته همزمان با انتشار اخبار مثبت درباره وضعیت مذاکرات برای احیای برجام در وین، منتقدان احیای برجام در واشنگتن مساله کاهش زمان گریز هسته‌ای ایران را مطرح کرده و چهره‌های دموکراتی چون باب منندز و میچ مک کانل از دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه از جو بایدن خواستند که با ترک مذاکرات در وین، اعمال تحریم‌ها علیه ایران را با جدیت بیشتری پیگیری کند. به ادعای این مقام‌های امریکایی ایران در حال حاضر از منظر فنی هسته‌ای به اندازه‌ای از سقف تعهداتش در برجام فاصله گرفته که عملا افزایش زمانی گریز هسته‌ای ایران به قریب به یک سال ممکن نیست و باید توافق جدیدی با ایران به منظور نیل به این هدف منعقد شود.
مساله‌ای که چه در دولت دوازدهم و چه در شش ماه گذشته از عمر دولت سیزدهم خط قرمز نظام بوده و هست. در شرایطی که مجموع اخبار منتشرشده درباره وضعیت مذاکرات وین نشان می‌دهد در صورت اتخاذ تصمیم‌های سیاسی در هر دو سوی مذاکره، احیای برجام ممکن است آماده‌سازی بستر این بازگشت هم آغاز شده و اقدام شامگاه جمعه وزارت خارجه ایالات متحده را باید در این مسیر تفسیر کرد.
در شرایط رفع موثر تحریم‌ها علیه ایران و راستی‌آزمایی آن توسط تهران، ایران باید اجرای تعهدات هسته‌ای خود را از سر بگیرد و این امر بدون تمدید معافیت‌های تحریمی برای همکاری با ایران در حوزه فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ممکن نیست. ایران در نتیجه توقف اجرای تعهدات هسته‌ای غنی‌سازی را تا سطح 60 درصد پیش برده و در نتیجه بر میزان ذخایر مواد غنی‌شده ایران افزوده شده است. در حوزه تحقیق و توسعه نیز ایران اقدام به تولید و راه‌اندازی نسل‌های متفاوتی از ماشین‌های سانتریفیوژ کرده که با متن تعهدات تهران در توافق هسته‌ای در تناقض است. در برجام، ایران به واسطه همکاری‌های هسته‌ای با سایر کشورها توانست کف و سقف فعالیت‌های هسته‌ای خود را با تعهدات داده‌شده همخوان و هماهنگ کند و اکنون نیز برای بازگشت به اجرای توافق در همان مسیر باید قدم برداشته شود که تمدید معافیت‌های تحریمی از سوی امریکا در همین راستاست.
تمدید برخی معافیت‌های تحریمی ایران از سوی ایالات متحده در داخل ایران با واکنش‌های متفاوتی روبه‌رو شد. تعداد معدودی این اقدام امریکا را به نمایش حسن‌نیت تعبیر کردند اما موضع‌گیری‌های رسمی به خصوص از سوی دبیر شورای عالی امنیت ملی و رسانه منتسب به دبیرخانه این شورا چندان مثبت نبود. علی شمخانی در حساب توییتری خود نوشت: «حق قانونی ایران برای ادامه تحقیق و توسعه و حفظ توانمندی‌ها و دستاوردهای صلح‌آمیز هسته‌ای در کنار تامین امنیت آن در برابر شرارت‌های حمایت‌شده با هیچ توافقی قابل محدود شدن نیست.»
موضع حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه اندکی متفاوت و البته مثبت بود. او در پاسخ به پرسش خبرنگاران در این باره گفت: «ما به طرف‌های امریکایی از طریق واسطه‌هایی که این روزها پیام‌هایی را منتقل می‌کنند به صراحت گفتیم باید در عمل حسن نیت خود را نشان دهند. حسن‌نیت در عمل از نظر ما این است که روی زمین اتفاق ملموسی رخ دهد. لغو بخشی از تحریم‌ها به معنای عینی و واقعی خودش ترجمان حسن‌نیتی است که امریکایی‌ها از آن صحبت می‌کنند. آنچه روی کاغذ رخ می‌دهد خوب است، ولی کافی نیست.»
در واشنگتن مقام‌های دولت بایدن تلاش کردند با روایت امتیاز یک‌جانبه خواندن تمدید معافیت تحریمی ایران از سوی واشنگتن مقابله کنند و همزمان ژست شرط و شروط گذاشتن برای ایران را حفظ کنند. «ند پرایس» سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده در واکنش به خبر بازگرداندن معافیت تحریمی برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران در صفحه توییتری خود نوشت: «تا زمانی‌که تهران به تعهداتش ذیل برجام بازنگردد، ما هیچ‌گونه رفع تحریم‌هایی برای ایران نداشتیم و نخواهیم داشت.» پرایس با مقایسه عملکرد دولت بایدن با ترامپ در قبال ایران ادامه داد: «ما دقیقا آنچه دولت قبلی انجام داد، انجام دادیم: «به شرکای بین‌المللی خود اجازه دادیم تا به خطرات رو به رشد عدم اشاعه هسته‌ای و ایمنی در ایران رسیدگی کنند.»
در میان کشورهای عضو برجام روسیه نخستین واکنش به این خبر را به اسم خود ثبت کرد.
میخاییل اولیانوف نماینده دایم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین و نماینده مسکو در مذاکرات وین با موضوع برداشتن تحریم‌های ایران در پیامی توییتری از این اقدام امریکا استقبال کرده و نوشت: «تصمیم ایالات متحده برای احیای معافیت‌های «هسته‌ای»، اقدامی در مسیر درست است. این (اقدام) به تسریع احیای برجام و بازگشت متقابل امریکا و ایران به پایبندی به توافق ۲۰۱۵ (برجام) کمک خواهد کرد. همچنین می‌توان آن را نشانه ورود مذاکرات وین به مرحله نهایی دانست.»
معنای اقدام امریکا به زبان ساده
با توجه به ابعاد فنی بحث همکاری‌های هسته‌ای ایران با کشورهای عضو برجام، تمدید معافیت‌های تحریمی مربوط به این مساله ابهام‌هایی را به وجود آورد که برخی از آنها به شرح زیر است.
1- آیا این اقدام، نشان حسن‌نیت امریکاست؟
خیر، این اقدام، حرکت ضروری در مسیر تسهیل بازگشت ایران به تعهدات برجامی در صورت توافق است.
۲- آیا این اقدام به معنای احیای برجام است؟
خیر، تعهدات هسته‌ای ایران یک مساله و رفع تحریم مساله دیگر است که هنوز حل نشده و گفته می‌شود که اختلاف‌های ایران با ایالات متحده در این خصوص به علاوه مساله تضمین عدم خروج مجدد امریکا از برجام همچنان به قوت خود باقی است و باید دید که در دور جدید مذاکراتی در وین این اختلاف قابل حل و فصل است یا خیر.
3- معنای این اقدام امریکا در مسیر مذاکرات چیست؟
با توجه به 8 دور مذاکره انجام‌شده در وین و اخبار رسیده از پایتخت اتریش، احیای برجام ممکن است و اخیرا رییس کمیسیون سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی نیز به نقل از علی باقری رییس هیات مذاکره‌کننده ایران اعلام کرد که امکان رسیدن به توافق برد -برد در وین وجود دارد لذا می‌توان گفت که همه در حال مهیاشدن برای بازگشت به برجام هستند و گام‌های لازم یک به یک برداشته و اجرای آنها در عمل راستی‌آزمایی خواهد شد.
۴- چرا تیم بایدن با محافظه‌کاری از این اقدام یاد می‌کند؟
فضای ملتهب سیاسی داخل امریکا در بحث مخالفت با برجام را نباید نادیده گرفت. در چند روز اخیر از منندز دموکرات تا مک‌کانل جمهوری‌خواه مخالفت خود را با احیای برجام اعلام کرده‌اند و آخر همین هفته رابرت مالی باید در سنا درباره چرایی «ضعف نشان دادن بایدن» در مذاکرات توضیح بدهد؛ لذا طبیعی است که دولت ایالات متحده با دو هدف عدم ضعف نشان ندادن در مذاکرات وین و عدم تحریک مخالفان برجام در کنگره همزمان با تمدید این معافیت به شاخ و شانه کشیدن برای ایران هم ادامه بدهد.
5- آیا تمدید این معافیت‌ها به این معناست که تهران ابتدا به ساکن اجرای تعهدات هسته‌ای را آغاز می‌کند یا حتی در صورت عدم احیای برجام هم دست به کاستن از توانمندی فعلی هسته‌ای از کانال همکاری‌های هسته‌ای با سایر کشورها خواهد زد؟
خیر، ایران همواره اعلام کرده که ایالات متحده به عنوان عضو خاطی و خارج شده از توافق باید تحریم‌های خلاف برجام را لغو کند و ایران پس از راستی‌آزمایی رفع موثر تحریم‌ها دست به بازگشت به اجرای تعهدات هسته‌ای خواهد زد. در صورتی که پروسه مذاکرات وین نیز به احیای برجام منتهی نشود اساسا ایران توسعه برنامه هسته‌ای را در دستور کار خود قرار خواهد داد و این مساله‌ای است که بارها از زبان مسوولان مذاکره چه در دولت قبل و چه این دولت شنیده شده است.
دیدگاه تان را بنویسید