در شرایط کنونی احیای برجام به سود منافع مسکو نیست

کوروش احمدی، دیپلمات پیشین طی یادداشتی برای روزنامه اعتماد نوشت: جوزپ بورل، نماینده سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روزجمعه طی توییتی از «عوامل بیرونی» به عنوان عواملی که موجب توقف مذاکرات وین شده است، اسم برد. وی گفت: «اساسا یک متن نهایی آماده و روی میز است» و او برای غلبه بر «شرایط جاری» در تماس با اعضای برجام است. رویترز نیز دیروز از قول چهار دیپلمات غربی نقل کرد که «مذاکرات قبل از طرح خواسته‌های جدید توسط روسیه نهایی شده بود.» رویترز از یک مقام اتحادیه اروپا نیز نقل کرده است که «ما در حال نوشتن زیرنویس‌ها هستیم و در مورد مسائلی مانند اینکه چه تحریم‌هایی را امریکا لغو کند نیز توافق شده و مذاکرات تنها در مورد چگونگی لغو آنها ادامه داشت.»

صرف‌نظر از اینکه مانع دیگری برای نیل به توافق باقی مانده یا خیر، تردید نیست که خواست روسیه مبنی بر تضمین کتبی امریکا و غرب مبنی بر عدم تاثیرگذاری تحریم‌های جدید بر روسیه در رابطه با اوکراین بر روابط اقتصادی روسیه با ایران موجب توقف مذاکرات شده است. این مانع جدی در حدی است که برداشتن آن از سر راه محتاج بررسی‌ها و مذاکرات پیچیده‌ای است.

 از یک‌سو روشن است که در شرایط کنونی احیای برجام به سود منافع مسکو نیست. بازگشت نفت ایران به بازار که موجب کاهش تنش در بازار نفت و کاهش بهای آن خواهد شد، می‌تواند حربه انرژی در دست مسکو علیه غرب را کند کند. فراتر از آن روشن است که در شرایط اوج بحران اوکراین رفع یکی از دغدغه‌های امنیتی غرب در خاورمیانه از طریق احیای برجام به سود مسکو نخواهد بود. روس‌ها امیدوارند که تا قبل از حل بحران اوکراین غرب از مشکل با ایران فراغت نیابد.

 به این ترتیب، اکنون ایران باید تصمیم بگیرد که آیا می‌تواند بی‌توجه به خواست و مشکل روسیه به راه خود برود و در جهت احیای برجام با غرب به توافق برسد یا خیر.

 در این رابطه، مشکل این است که روابط ایران با روسیه همه‌جانبه‌تر و گسترده‌تر از آن است که تهران بتواند به راحتی در رابطه با دور زدن مانع روسی تصمیم‌گیری کند. ایران در حوزه‌های متعددی در خاورمیانه و ورای آن با روسیه شراکت دارد و اساسا تاحدی سیاست خارجی ایران و از جمله وجوه مرتبت به تقابل موجود بین غرب با ایران تا حدی به سیاست خارجی روسیه گره خورده است. به علاوه، مراودات اقتصادی، نظامی، تسلیحاتی، امنیتی و اطلاعاتی بین ایران و روسیه به نحوی نیست که ایران به راحتی بتواند خواسته‌های روسیه را به ویژه در شرایطی که آن کشور به سختی تحت فشار است، نادیده بگیرد.

 همچنین قابل توجه است که چین نیز در این قضیه به نحوی بی‌سروصداتر جانب روسیه را گرفته است. به گزارش رویترز، در 21 اسفند نماینده چین در مذاکرات وین نیز سخنانی گفته که می‌تواند به معنی حمایت تلویحی از موضع روسیه باشد. وی گفته است که مذاکرات نمی‌تواند در «خلأ سیاسی» انجام شود و «خواسته‌های همه طرف‌ها باید مورد بررسی قرار گیرد.»

در چنین شرایطی، می‌توان احتمال داد که مذاکراتی بین ایران و روسیه و چین برای رسیدن به نتیجه‌ای در رابطه با مانع روسیه مورد نیاز باشد.

در شرایطی که برخلاف رویه معمول در روابط بین کشورهای دوست، روسیه قبل از اعلام خواسته‌اش مراتب را حتی به ایران اطلاع نداده بود و ایران به قول سخنگوی وزارت خارجه از طریق رسانه‌ها در جریان خواسته روسی قرار گرفت، معلوم نیست که چنین مذاکراتی بتواند به سرعت به نتیجه‌ای دلخواه منجر شود و تنها سیر تحولات بحران اوکراین ممکن است بتواند به رسیدن ایران و روسیه به تفاهمی برای رفع این مانع کمک کند یا برعکس آن را پیچیده‌تر و دشوارتر کند. 

درحالی که بحران در روابط غرب و روسیه می‌تواند بسیار بسیار طولانی شود، ایران همزمان با مذاکره با مسکو باید در فکر یافتن راهی از مجاری برجامی برای دور زدن مانع روسی نیز باشد. طبعا بدون وجود اهرم فشاری و گزینه جایگزینی، بسیار بعید است که طرف روسی در این گرفتاری بزرگی که برای خود ایجاد کرده، بتواند اولویتی برای منافع ایران قائل شود. در این رابطه، باید دید که آیا در تحلیل نهایی واقعا موافقت روسیه برای احیای برجام ضروری است یا خیر.

با توجه به اینکه برجام یک ترتیبات داوطلبانه است و تصمیم‌گیری در آن مقید به قوانین سفت و سخت برآمده از عهدنامه‌ای الزام‌آور با آیین کار مکتوب و مشخص نیست، ممکن است عدم موافقت یکی از اعضای برجام مانعی جدی بر سر راه نباشد. البته روسیه در جریان برجام 94 عهده‌دار مسوولیت‌هایی مانند دریافت اورانیوم غنی‌شده مازاد بر سقف مقرر در برجام و مشارکت در برنامه هسته‌ای مسالمت‌آمیز ایران بود. در صورت عدم همراهی روسیه با احیای برجام در شرایط جدید، این امکان وجود دارد که بتوان کشور دیگری را جایگزین روسیه کرد.

 مقامات ایران باید توجه داشته باشند که فرصت‌ها نه الزاما دوام دارند و نه قابل تکرار‌ند. فرصت‌ها برای تامین منافع ملی همیشه می‌توانند به سرعت از دست بروند. ایران یک‌بار در تیرماه گذشته فرصت توافق را داشت. امروز نیز اگر از هر فرصتی برای نهایی کردن برجام استفاده نشود یا در جهت ایجاد چنین فرصتی تلاش نشود، معلوم نیست فردا خیلی خیلی دیر نباشد.