خطر مسابقه تسلیحاتی چقدر جدی است؟

نورالعین نسیم، پژوهشگر موسسه پژوهش سیاست‌گذاری اسلام‌آباد در یادداشتی در وب‌سایت این موسسه که روزنامه اعتماد آن را منتشر کرده نوشت:

در سال‌های اخیر واشنگتن، چین را «بزرگ‌ترین رقیب راهبردی» معرفی می‌کند و سیاستی تهاجمی برای مقابله با نفوذ روزافزون چین در پیش گرفته است. در شرایطی که افکار عمومی شهروندان امریکایی از موضع قاطع‌تر دولت‌شان استقبال کرده‌اند، تشدید تنش میان امریکا و چین مخاطره فرو رفتن در یک باتلاق امنیتی در جنوب آسیا را افزایش داده است. در هنگامه این تنش، پکن و واشنگتن باید مراقب این باشند که به رقابت‌های موجود در منطقه دامن نزنند.

نخستین گام در این مسیر، اجتناب از یک مسابقه تسلیحاتی است. رقابت هسته‌ای پاکستان و هندوستان، یکی از خطرناک‌ترین رقابت‌های تسلیحاتی در جهان است. مسابقه‌های تسلیحاتی، دوراهی‌های امنیتی، ثبات و بی‌ثباتی و رقابت مستمر در قلب روابط دوجانبه این دو کشور قرار دارد. در حالی که ریشه‌های این رقابت به تجزیه شتاب‌زده هندوستان در سال ۱۹۴۷ بازمی‌گردد، اما شرایط در سال ۱۹۹۸ با هسته‌ای شدن آشکار دو کشور به شکل قابل‌توجهی مخاطره‌آمیزتر شد. در گذشته دخالت بین‌المللی نقش کلیدی در کاهش تنش‌ها میان دو همسایه مسلح به سلاح‌های هسته‌ای بازی می‌کرد. اما افزایش رقابت میان ایالات‌متحده و چین می‌تواند این توازن شکننده را به‌هم بزند.

جغرافیای سیاسی در حال تحول

در سال‌های اخیر گرایش‌های ژئوپلیتیک دو طرف در حال تثبیت شدن به یکی از طرف‌های مقابل در رقابت امریکا و چین است، از یک‌سو شراکت راهبردی امریکا و هندوستان در حال تقویت است و از سوی دیگر مناسبات چین و پاکستان. سوگیری‌های ابرقدرت‌ها و شرکای جنوب آسیای‌شان عمیق‌تر شده است و همزمان عناصری که می‌توانست رقابت‌ها را مدیریت کنند از بین رفته‌اند. در گذشته، همکاری‌های ضدتروریستی بین ایالات‌متحده امریکا و پاکستان و مدیریت مرز بین چین و هندوستان تا اندازه‌ای سوگیری‌های ژئوپلیتیک را متوازن کرده‌ بود. خروج نظامیان امریکایی از افغانستان در سال ۲۰۲۱ و استمرار نفوذ چین به خاک هندوستان در مسیر «خط کنترل واقعی» تقریبا همه عوامل تعدیل رقابت را از بین برده است. در برابر آنچه محتمل‌تر به نظر می‌رسد، تعمیق رقابت میان امریکا، چین، هند و پاکستان است. این همپوشانی رقابت‌ها و باور به تهدید‌ها، می‌تواند آثار خطرناکی بر رقابت هسته‌ای هندوستان و پاکستان داشته‌ باشد. اگر ایالات‌متحده و چین با لنز رقابت‌های ابرقدرتی به منطقه نگاه می‌کنند، استراتژی‌هایی که برای ایجاد مزیت در مقابل دیگری به کار می‌رود، می‌تواند باعث تشدید رقابت استراتژیک بین پاکستان و هندوستان، هر چند ناخواسته، شود. برای مثال افزایش تبادل فناوری‌های دفاعی و تسلیحات می‌تواند باور به تهدید را در منطقه افزایش دهد و باعث تشویق استراتژی‌های خرید تسلیحات شود.

هم امریکا و هم چین باید مزیت‌هایی را که در رقابت ابرقدرت‌ها از طریق تسلیح هندوستان و پاکستان برای خود می‌بینند در قیاس با منافع مشترک‌شان در ثبات منطقه‌ای ارزیابی کنند. همین حالا انباشت سلاح‌ها در آسیای جنوبی که از سوی این ابرقدرت‌ها تامین یا تسهیل شده است، باعث بی‌ثباتی رقبای هسته‌ای منطقه می‌شود. علاوه بر بازنگری ابرقدرت‌ها در اهداف‌شان، هندوستان و پاکستان هم باید هزینه‌های سوگیری اهداف امنیتی‌شان را به نفع  هر یک از این دو ابرقدرت مورد ارزیابی قرار دهند. باتوجه به این هندسه استراتژیک، همه طرف‌ها باید به استقلال و حاکمیت ملی، توسعه و ثبات استراتژیک اولویت دهند.

دوستانی برای همه فصول:  روابط چین و پاکستان

امریکا و چین هر یک روابط راهبردی طولانی‌مدتی با شرکای دفاعی جنوب آسیای‌شان دارند. در پی جنگ ۱۹۶۲ چین و هندوستان، نقل کلیدی شراکت پکن با پاکستان در سیاست خارجی رشد یافت. در طول تاریخ چین برای کندتر کردن تهدید هندوستان به سمت پاکستان متمایل شده است. امروزه چین به سرمایه‌گذاری سنگین برای تقویت توان دفاعی پاکستان و مقابله با هند، ادامه می‌دهد. با تسلیح پاکستان به تجهیزات نظامی که می‌تواند توانایی‌های هندوستان را خنثی کند، چین زمینه‌های یک جنگ دو جبهه‌ای را علیه دهلی‌نو تقویت می‌کند. مناسبات دفاعی چین و پاکستان، تمرکز بر هندوستان را به عنوان عامل پیشران این روابط نشان می‌دهد. سال ۲۰۰۳ چین و اسلام‌آباد اعلامیه «جهت‌گیری همکاری دوجانبه» را امضا کردند که مناسبات دفاعی میان دو طرف را تقویت می‌کرد. از آن زمان چین تجهیزات نظامی از جمله جنگنده‌های چنگدو J-10CE، تانک‌های الخالد و تانک‌های چینی VT-4را دراختیار اسلام‌آباد قرار داده است.

علاوه بر این، تجهیزاتی که چین دراختیار پاکستان قرار داده است، عمدتا در راستای خنثی کردن برتری‌های نظامی هند است، ازجمله جنگنده‌های  J-10CE که برای مقابله با جنگنده‌های رافائل هند کاربرد دارند، جنگنده‌های J-F17 که می‌توانند برتری هوایی هندوستان را در آسمان کاهش دهند و جایگزین جنگنده‌های F-16 امریکایی شوند. در حال حاضر چین و پاکستان در حال مذاکره برای تدارک موشک فراصوتی هستند که بتواند از سامانه‌های دفاعی S-400 هندوستان عبور کند.

علاوه بر اینها چین به پاکستان کمک می‌کند که توانایی‌های زرادخانه هسته‌ای‌اش را افزایش دهد و پیش‌بینی می‌شود که در پنج سال آینده ظرفیت این زرادخانه به بیش از ۲۰۰ موشک اتمی افزایش پیدا کند. ماه مارس سال ۲۰۲۲ پاکستان در رژه «روز دفاع» موشک‌های برد بلند چینی با توانایی حمل سلاح هسته‌ای و سامانه‌های پیشرفته راداری و جنگنده‌های ساخت چین به نمایش گذاشت. این رژه تنها چند ماه بعد از آن انجام شد که هندوستان به صورت تصادفی موشک براهموس با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای به سمت خاک پاکستان شلیک کرد. همزمان با اینکه چین از طریق مسلح‌تر کردن پاکستان استراتژی آسیای جنوبی خود را پیش می‌برد، مخاطرات مسابقه تسلیحاتی در منطقه هم افزایش پیدا می‌کند.

رقابت چین و امریکا می‌تواند این مناسبات را افزایش دهد. چین نسبت به احتمال تجهیز هندوستان به زیردریایی‌های اتمی تحت توافق موسوم به آوکوس (AUKUS -  استرالیا، ایالات‌متحده، بریتانیا) اظهار نگرانی کرده است و نسبت به همکاری‌های کواد (امریکا-استرالیا-ژاپن- هند) و رزمایش‌های مالابار آن در سال ۲۰۲۰ بیمناک است. به همین ترتیب ظرفیت بالقوه کاربرد دوگانه سرمایه‌گذاری‌های چین در پاکستان باعث نگرانی امریکا و هندوستان در مورد نقش چین در اقیانوس هند شده است.

سرمایه‌گذاری‌های اخیر چین در ظرفیت‌های نیروی دریایی پاکستان، نگرانی‌ها را در مورد حضور یک نیروی دریایی قدرتمند در مقابل هند و افزایش رقابت‌ها در اقیانوس‌های هند و آرام، افزایش داده است. هر چند امریکا و چین در بیانیه‌های‌شان درخصوص استراتژی‌های منطقه‌ای در آسیای جنوبی اشاره‌ای به رقابت‌های جاری بین خودشان نمی‌کنند، اما آثار این راهبردها می‌تواند باعث تشدید نظامی‌گری بین پاکستان و هندوستان شود.

شرکای استراتژیک:  همکاری‌های دفاعی امریکا و هندوستان

تعمیق مناسبات چین و پاکستان بازتابی از همکاری‌های امریکا و ایالات متحده است. هندوستان نقش محوری در استراتژی امریکا برای عقب راندن خیزش چین دارد. ایالات متحده، به دلیل منافع مشترک در اقیانوس‌های هند و آرام، هند را به عنوان تامین‌کننده ویژه امنیت در اقیانوس هند تلقی می‌کند. در طول یک دهه گذشته هندوستان این نقش را پذیرفته است و حضور استراتژیک و ظرفیت‌های دفاعی خود را در منطقه تقویت کرده است. در این میان امریکا هم به عنوان یک شریک علاقه‌مند، همکاری کرده است.

در طول یک دهه گذشته فروش تسلیحات امریکایی به هندوستان به شکل چشمگیری افزایش پیدا کرده است. در ۵ سال گذشته ۱۴درصد از کل واردات دفاعی هندوستان از امریکا انجام شده است. همزمان کمپانی‌های دفاعی امریکایی مستقیما با دولت هند برای تقویت تولیدان داخلی تسلیحات و افزایش ظرفیت فناوری‌های دفاعی، همکاری می‌کنند. هند و امریکا بیانیه‌های مشترک چشم‌انداز استراتژیک منتشر کرده‌اند و توافقنامه‌هایی برای تقویت مناسبات امنیتی امضا کرده‌اند تا درنهایت هند را در جایگاهی مشابه متحدان امریکا در ناتو قرار دهند. درحالی که هدف واشنگتن از افزایش توانایی‌های دفاعی هندوستان پیشبرد منافع خود در رقابت ابرقدرت‌ها با چین است، دهلی‌نو هم انگیزه‌های خودش را برای رقابت با چین دارد. درحالی که هند، چین را مدت‌ها به عنوان یک تهدید دیده است، با ازسرگیری درگیری‌های مرزی میان دو کشور، رابطه میان هندوستان و چین شکرآب شده است.

چین حاضر نیست که به ترک تخاصم بلندمدت در منطقه مورد مناقشه لداخ تن بدهد و در حال توسعه زیرساخت‌های نظامی در نزدیکی منطقه راهبردی حساس دشت دپسانگ است. همزمان نارضایتی هندوستان از حضور نیروی دریایی چین در اقیانوس هند در حال افزایش است. این تحولات می‌تواند هند را تشویق کند تا دنبال واردات بیشتر ظرفیت‌های امنیتی و دفاعی از ایالات متحده برود و به توسعه نظامی‌گری در منطقه شتاب بیشتری  بدهد.

باید چه انتظاری از آینده داشت؟

نه پاکستان و نه هندوستان نمی‌خواهند که در بازی ژئوپلیتیک رقابت ابرقدرت‌ها، بازیچه دیگران باشند. حنا ربانی کهر، وزیر دولت در امور خارجه پاکستان بی‌میلی پاکستان به ورود در رقابت ابرقدرت‌ها و در نتیجه آن وارد شدن به بلوک‌ها دو قطبی را اعلام کرد است.

وی گفته است که «تا آخرین نفس مقابل آن مقاومت می‌کنیم.» هندوستان هم تحفظ‌هایی برای سوگیری کامل به نفع امریکا اعلام کرده است و ترجیح می‌دهد که همکاری‌هایش را به شکلی متوازن تنظیم کند تا موضع تاریخی خودمختاری استراتژیک هند، حفظ شود. رقابت پاکستان و هندوستان به دلیل رقابت استراتژیک امریکا و چین محدود نشده است و تنها به این دلیل نیست که تشدید می‌شود. با این حال، رقابت میان ایالات متحده و چین باعث تسریع در انباشت سلاح‌ها و فعال کردن قابلیت‌های هند و پاکستان علیه یکدیگر شده است. این موضوع باعث می‌شود که شراکت‌های دفاعی میان چین-پاکستان و امریکا-هندوستان دوراهی امنیت در منطقه را تهدید کند.

ضروری است که هر دو ابرقدرت همکاری‌های دفاعی خود را در آسیای جنوبی و اقیانوس‌های هند و آرام به شکلی سیاست‌گذاری کنند که از احتمال وقوع درگیری‌های مسلحانه هندوستان-پاکستان و چین- هندوستان اجتناب شود. این رویکرد در شرایط تشدید تنش‌ها سخت‌تر می‌شود، اما تصمیم ایالات‌متحده برای ارایه قطعات جنگنده‌های F-16 به پاکستان یک گام مثبت است. هندوستان و چین نیز باید همکاری‌های مشابهی را در حوزه تجارت و اقتصاد دنبال کنند. در هر صورت، زمینه‌های همگرایی بدون کاهش باور تهدید و ترک استراتژی‌هایی با حاصل جمع صفر، امکان‌پذیر نخواهد شد.