عادی‌سازی رابطه با عربستان ارتباطی به احیای برجام ندارد

حسن دانایی‌فر، سفیر سابق ایران در عراق در یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی روز جمعه 19 اسفند برای از سرگیری روابط دو جانبه و بازگشایی سفارت‌ها به توافق رسیدند. این مساله را می‌توان در ادامه خواست و اراده جمهوری اسلامی ایران برای عادی‌سازی روابط با همسایگان ارزیابی کرد. در سالیان اخیر و به ویژه در یکسال‌ونیم گذشته چندین دور مذاکره میان تهران و ریاض برگزار شد و برخی عوامل نظیر تغییر وضعیت عربستان سعودی و توجه به شرق نقش شتابدهنده‌ را برای به نتیجه رسیدن مذاکرات ایفا کردند. 

تغییر نگرش و رویکرد عربستان سعودی نسبت به غرب یک تغییر محسوس است. این تغییرات که برخی نتایج آن در سیاست‌های بین‌المللی ریاض کاملا به چشم می‌آید و نمی‌توان آن را انکار کرد تغییری جدی است اما باید توجه داشت که این تغییر می‌تواند موقت یا تاکتیکی باشد. به‌طور خاص تا زمان پایان ریاست‌جمهوری جو بایدن در ایالات متحده این تغییر رویکرد می‌تواند ادامه داشته باشد و درباره آنچه پس از این دوره اتفاق می‌افتد باید منتظر اقدامات و سیاست‌های آینده ریاض بود.

در تغییر رویکرد عربستان سعودی در قبال ایران، سردی و واگرایی در روابط ریاض و واشنگتن یک فاکتور کلیدی است. این سردی و واگرایی در نحوه استقبال مقام‌های سعودی از جو بایدن رییس‌جمهور امریکا و شی جین‌پینگ، رییس‌جمهور چین کاملا قابل مشاهده بود. این فاکتور - چه تاکتیکی باشد و چه نباشد - در کنار اراده جمهوری اسلامی ایران برای بهبود و ارتقای روابط با همسایگان، مولفه‌هایی بودند که چین به خوبی آنها را درک کرد و با بهره بردن از فرصت‌‌ روابط خوب میان پکن و ریاض و میان پکن و تهران توانست میانجی‌گری سیاسی موفقی داشته باشد و اعتبار این میانجی‌گری موفق به نام چین ثبت شد.

حادثه مهمی که کمتر به آن توجه شده و بسیاری از سیاست‌مداران ما در تحلیل‌های‌شان مدنظر قرار می‌دهند این است که آنها هژمونی ایالات متحده در منطقه را یک امر ثابت و بدون تغییر می‌دانند و باور ندارند که این نفوذ و این هژمونی می‌تواند تغییر کند. به نظر می‌رسد هم در امارات متحده عربی، هم در عربستان سعودی و هم در قطر نوعی تغییر رویکرد اتفاق افتاده و سیاست‌مداران این کشورها احساس می‌کنند امریکا همان امریکای سابق نیست. در گفت‌وگوهایی که گاهی رهبران منطقه به گوش ایران می‌رسانند این نکته قابل درک است. در برخی رفتارها و سیاست‌هایی که این کشورها نیز دنبال می‌کنند می‌توان وجود چنین نگرانی را احساس کرد. از این مساله می‌توان برای ایجاد نوعی همگرایی در کشورهای منطقه بهره برد.

ایالات متحده علاقه‌ای برای توسعه روابط کشورهای منطقه با ایران ندارند. اگر هم علاقه‌مند به توسعه روابط کشور‌های منطقه با ایران  باشند، حتما می‌خواهند که این رابطه در چارچوب دیدگاه‌های واشنگتن توسعه پیدا کند. آنچه در منطقه در حال وقوع است برخی اتفاقات غیرمنتظره از سوی کشورهایی است که به نظر نمی‌رسید برخلاف خواست ایالات متحده گامی بردارند اما اکنون این کار را انجام می‌دهند. 

قطعا با این توافق، روابط دو کشور در بسیاری از حوزه‌ها نظیر حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دچار تغییر می‌شود. وقتی برای احیای روابط دوجانبه توافق می‌شود اصولا یعنی دو کشور بر سر لزوم دوری جستن از تنش به توافق رسیده‌اند. عادی‌سازی روابط و بازگشایی سفارتخانه‌ها اتفاقاتی است که می‌تواند به معنای تغییر سیاست‌های فرهنگی و رسانه‌ای سعودی در قبال ایران باشد. باید منتظر اتفاقات بسیار غیرمنتظره‌تری در منطقه بود و ریشه این اتفاقات را می‌توان تغییر وضعیت حضور و نفوذ ایالات متحده دانست.

در این راستا تحلیل‌هایی را که پیرامون ارتباط توافق عادی‌سازی روابط میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی و مساله گفت‌وگوهای هسته‌ای برای احیای برجام مطرح می‌شود نمی‌توان تحلیل‌هایی دقیق دانست. سیاست ایران برای بهبود روابط با همسایگان سیاست دیرینه‌ای است که در دولت قبل هم وجود داشت و البته در دولت جدید با جدیت بیشتری پیگیری شد. عربستان سعودی و برخی دیگر از کشورهای منطقه در ارتباط با پرونده هسته‌ای ایران ملاحظاتی دارند و این ملاحظات را بیان می‌کنند. 

آنها در این زمینه نوعی هم‌سویی و نزدیکی با دیدگاه‌های کشورهای غربی دارند و این مساله را هم انکار نمی‌کنند. این عادی‌سازی روابط را خیلی نمی‌توان به مساله گفت‌وگوهای احیای برجام مرتبط دانست.

به نظر می‌رسد ضرورت همکاری میان کشورهای منطقه و عدم امکان اعتماد به ایالات متحده در تامین امنیت از جمله مسائلی است که این توافق را رقم زده است. باید امیدوار بود که این‌بار سعودی‌ها یک تصمیم جدی گرفته باشند و به آن عمل کنند.

در عربستان سعودی دو دیدگاه درباره ارتباط با جمهوری اسلامی ایران وجود دارد. یک دیدگاه رابطه با جمهوری اسلامی ایران را بدون دستاورد برای عربستان سعودی توصیف می‌کند و بر این پایه استوار است که باید ایران را به عنوان یک دشمن دید. دیدگاه دوم این است که ایران یک واقعیت غیرقابل انکار در منطقه است و باید با ایران همکاری کرد. گاهی تنش و تضاد میان این دو دیدگاه باعث می‌شود به رغم دستیابی به برخی توافق‌ها در عمل و اجرا کاستی‌هایی اتفاق بیفتد. امیدواریم این‌بار این توافق بدون کم و کاست از سوی سعودی‌ها عملی شود.