آیا عربستان در سوریه شکست خورد؟

عربستان سعودی پس از میزبانی از دیپلمات ارشد سوریه، وزیر خارجه‌ی خود را برای اولین‌بار پس از بیش از یک دهه به دمشق فرستاد. این در حالی است که دو طرف از "آغاز روند" از سرگیری خدمات کنسولی و پروازها استقبال کرده‌اند. با این حال، پس از نشست وزرای خارجه‌ی منطقه در جده، کشورهای عربی خلیج فارس بر سر عادی‌سازی روابط با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، اختلاف نظر دارند.

به گزارش امواج میدیا، فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر خارجه‌ی عربستان، در ۲۹ فروردین/ ۱۸ آوریل وارد دمشق شد و در آنجا با اسد، رئیس‌جمهور، دیدار کرد.

بر اساس گزارش منتشرشده در رسانه‌ی دولتی سوریه در ۲۹ فروردین/ ۱۸ آوریل، اسد تأکید کرد که روابط "سلیم" دوجانبه "در وضعیتی طبیعی است و این روابط نه تنها منافع دو کشور را در بر می‌گیرد، بلکه منعکس‌کننده‌ی منافع عربی و منطقه ای است."

رئیس‌جمهور سوریه همچنین از "نقش برادران عرب به چند دلیل، از جمله حمایت از مردم سوریه، آزادسازی تمام مناطق سوریه، تثبیت وضعیت و غلبه بر پیامدهای جنگ در سوریه" تقدیر کرد.

در این گزارش به نقل از فرحان تأکید شده است که پادشاهی عربستان از "وحدت اراضی" سوریه و تلاش‌ها برای "بازگرداندن ثبات و امنیت، همراه با ایجاد محیطی مناسب برای بازگشت آوارگان و پناهجویان" حمایت می‌کند.

در ادامه‌ این گزارش همچنین از وزیر خارجه‌ی عربستان نقل شده است: "مرحله‌ی آتی ایجاب می‌کند که روابط سالم بین سوریه و کشورهای عربی بازگردد و نقش عربی و منطقه‌ای سوریه از قبل بهتر شود."

فیصل مقداد، وزیر امور خارجه‌ی سوریه، پس از سفر ۲۳ فروردین/ ۱۲ آوریل خود به عربستان، همچنین تأکید کرد که بازگشت سوریه به اتحادیه‌ی عرب "قبل از اصلاح روابط دوجانبه [با کشورهای عربی] تقریباً غیرممکن خواهد بود."

پیش از سفر فرحان به دمشق، نشست وزرای خارجه‌ی کشورهای عربی در  ۲۵ فروردین/ ۱۴ آوریل در جده برگزار شد. موضوع اصلی دستور کار احتمال حضور اسد در نشست آتی اتحادیه‌ی عرب در ماه آینده در عربستان بود.

طبق گزارش‌ها قطر یکی از چندین کشور عربی است که با عادی‌سازی روابط با اسد مخالف است و تأکید می‌کند که شرایطی که منجر به اخراج سوریه از اتحادیه‌ی عرب در سال ۱۳۹۰/ ۲۰۱۱ شد، هنوز حل‌وفصل نشده است. دوحه همچنین اصرار دارد که قبل از انجام چنین اقدامی باید اعراب بر سر آن به اجماع برسند.

در ۲۳ فروردین/ ۱۲ آوریل خبرگزاری رسمی عربستان سعودی (واس) ورود مقداد به جده را گزارش کرد و خبرگزاری رسمی سوریه (سانا) نیز با عبارات مشابهی این خبر را پوشش داد.

در بیانیه‌ی واس اشاره شده است که مقداد از همتای سعودی خود دعوت نامه‌ای برای یک سفر رسمی دریافت کرده است تا در مورد "تلاش‌ها برای دستیابی به راه‌حلی سیاسی برای بحران سوریه که وحدت، امنیت و ثبات سوریه را حفظ می‌کند...و اطمینان از رسیدن کمک‌های بشردوستانه به مناطق آسیب دیده در سوریه گفتگو کند."

پیش از این نشست، واس خاطرنشان کرد که وزیر خارجه‌ی عربستان با گیر پدرسن، نماینده‌ی ویژه‌ی سازمان ملل متحد در سوریه تماس تلفنی داشته و طی آن تلاش‌ها برای "یافتن راه‌حل سیاسی برای بحران سوریه" مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

پس از سفر مقداد، سانا و واس بیانیه‌ی مشترک عربستان و سوریه را منتشر کردند که گرم‌شدن روابط در آن اعلام شده بود. در این بیانیه وزیر خارجه‌ی عربستان و همتای سوری وی از "آغاز روند از سرگیری خدمات کنسولی و پروازهای بین دو کشور استقبال کردند."

دیپلمات‌های ارشد سعودی و سوری به ویژه بر لزوم "تقویت امنیت و مبارزه با تروریسم در همه‌ی اشکال، و تقویت همکاری در مبارزه با قاچاق و قاچاق مواد مخدر" تأکید کردند. وزرای خارجه‌ی دو کشور همچنین بر اهمیت "حمایت از نهادهای دولتی سوریه برای گسترش کنترل خود بر اراضی این کشور برای پایان‌دادن به حضور شبه ‌نظامیان مسلح و مداخله‌ی خارجی در امور سوریه" تأکید کردند.

برخی مفسران عربستانی از گرم‌شدن روابط با سوریه ابراز ناخرسندی کردند. ریاض پس از آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۱۳۸۹/ ۲۰۱۱ روابط خود را با دمشق قطع کرد.

نواف القدیمی، روزنامه‌نگار عربستانی، پادشاهی را به دلیل "بازیابی روابط با رژیم پستی که یک چهارم سوریه را تحت کنترل ندارد، نیم میلیون نفر را کشته و نیمی از مردم [سوریه] را آواره کرده، ده‌ها بار به عربستان سعودی توهین کرده و به آن مواد مخدر صادر می‌کرد" انتقاد کرد. قدیمی در ادامه این تصمیم را "تأسف‌بار و غم‌انگیز" خواند.

ترکی الشلهوب، روزنامه‌نگار و طنزپرداز سعودی، سفر مقداد به عربستان و نزدیکی عربستان و سوریه را محکوم کرد و آن را "شکست نقش عربستان در سوریه" توصیف کرد.

عربستان که در خفا حامی تصمیم بحرین در آذر ۱۳۹۷/ دسامبر ۲۰۱۹ برای بازگشایی سفارت در سوریه بود، اکنون آشکارا به سایر کشورهای عربی خلیج فارس که در سال‌های اخیر روابط خود را با دمشق عادی کرده‌اند، پیوسته است.

امارات متحده‌ی عربی پیشگام تلاشی در راستای عادی‌سازی روابط منطقه‌ای در سال‌های اخیر بوده است که با سفر اسد در اسفندماه ۱۴۰۱/ مارس ۲۰۲۲ به اوج رسید. این، اولین سفر اسد به یک کشور عرب از زمان آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۱۳۸۹/ ۲۰۱۱ بود. عمان از مهر ۱۳۹۹/ اکتبر ۲۰۲۰ حضور دیپلماتیک خود را در دمشق حفظ کرده و در اسفند ۱۴۰۱/ فوریه ۲۰۲۳ میزبان اسد بوده است. بحرین سفارت خود را در دمشق در دی ۱۳۹۷/ دسامبر ۲۰۱۸ -یک روز پس از اقدام مشابه امارات- بازگشایی کرد و در خرداد ۱۴۰۱/ ژوئن ۲۰۲۲ سفیر خود را به سوریه بازگرداند.

آشتی عربستان و سوریه می‌تواند در میان‌مدت، ولیعهد محمد بن سلمان آل سعود را به عنوان شخصیتی معرفی کند که استعداد آن را دارد که حداقل کمی سوریه را از مدار ایران دور کند.

پس از تعامل دیپلماتیک اخیر با ایران و تمرکز مجدد عربستان بر یافتن راه‌حل سیاسی در یمن، ریاض به این نتیجه رسیده است که انزوای بیشتر سوریه تنها باعث تقویت نفوذ ایران در این کشور جنگ‌زده خواهد شد.

بنا بر گزارش‌ها، ریاض به عنوان پیش‌شرط عادی‌سازی روابط، به دنبال تعهد دمشق برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر به عربستان بوده است. گزارش شده است که دو طرف به زودی اقدامات خود را برای مهار قاچاق مواد مخدر، هماهنگ خواهند کرد.

عربستان در جریان نشست وزرای خارجه‌ی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، مصر، عراق و اردن در ۲۵ فروردین/ ۱۴ آوریل، با مخالفت با بازگشت سوریه به اتحادیه‌ی عرب مواجه شد.

بر اساس گزارش‌ها مصر، کویت، مراکش، قطر و دولت وابسته به عربستان در یمن نسبت به بازگرداندن سوریه به عنوان عضو اتحادیه‌ی عرب واکنشی منفی داشته‌اند. قابل توجه است که بنا بر گزارش‌ها یک مقام قطری گفته است که به موجب"اجماع اعراب و تغییر در شرایط"، موضع دوحه در مورد سوریه "تغییر خواهد کرد." عربستان امیدوار است در صورت به نتیجه‌رسیدن اجماع در مورد عادی‌سازی روابط با سوریه، اسد را به نشست سران اتحادیه‌ی عرب در ۲۹ اردیبهشت/ ۱۹می در ریاض دعوت کند.

عربستان در عادی‌سازی کشورهای عربی با سوریه پیشگام است. شانس موفقیت این روند کم نیست، اما موانع مهمی نیز همچنان باقی است.

دیپلمات‌های ارشد سعودی و سوری به صراحت گفته‌اند که بهبود روابط دوجانبه بین دمشق و پایتخت‌های عربی پیش‌شرط بازگشت سوریه به اتحادیه‌ی عرب است. ایجاد اجماع اعراب در مورد عادی‌سازی با سوریه می‌تواند در کوتاه‌مدت موجب کندی تلاش ریاض برای از سرگیری روابط جهان عرب با اسد شود.

در میان‌مدت، در حالی که سرمایه‌گذاری عربستان در بازسازی سوریه می‌تواند ناشی از بهبود روابط دوجانبه باشد، چنین تلاش‌هایی احتمالاً با ادامه‌ی تحریم‌های غرب علیه دولت سوریه مواجه خواهد شد.