دیدار مذاکره‌‌کننده ارشد ایران با تروئیکای اروپایی؛ مذاکرات احیای برجام با تعامل تازه ایران و غرب به جریان می‌افتد؟

سارا معصومی - علی باقری، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات احیای برجام روز گذشته با انتشار یک توییت در صفحه توییتر خود نوشت: «در ادامه رایزنی‌های دیپلماتیک با طرف‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، با همتایان آلمانی، فرانسوی و انگلیسی خود در ابوظبی ملاقات کرده و در مورد طیفی از موضوعات و نگرانی‌های متقابل با هم گفت‌وگو کردیم.» هر چند که علی باقری در توضیحات اولیه سفر به امارات را در چارچوب تحکیم سیاست همسایگی و در راستای استمرار رایزنی‌های سیاسی با همسایگان خواند، اما انتشار خبر دیدار او با همتاهای خود از تروییکای اروپایی حاضر در برجام با توجه به مجموعه تحولات اخیر در رابطه ایران و غرب توجه بیشتری را به خود جلب کرد. 

ادامه رایزنی‌های انجام شده در اسلو 

دیدار معاون سیاسی وزیر خارجه ایران با همتاهای خود از تروییکای اروپایی مسبوق به سابقه است. دوم فروردین ماه سال جاری بود که سایت خبری - تحلیلی امواج‌ میدیا افشا کرد که علی باقری‌کنی در نروژ با همتاهای خود بریتانیا، فرانسه و آلمان دیدار کرده است. امواج میدیا در بخش‌هایی از این گزارش نوشت که منابع متعددی که در جریان این تعامل قرار داشته‌اند، تایید کرده‌اند که این گفت‌وگوها که در اسلو انجام شده با هدف احیای توافق هسته‌ای ۱۳۹۴ (برجام) بوده است. یک منبع ارشد ایرانی به امواج‌ میدیا گفته بود که در این جلسه نظرات متعدد درباره طیف وسیعی از مسائل مورد اختلاف دو طرف مورد بحث و رایزنی قرار گرفته، به گفته این منبع «برای اینکه معلوم شود دیپلماسی کارآمد است به پیام‌های مثبت بیشتری نیاز است.» امواج میدیا در پایان آن گزارش نوشته بود که با اینکه نشست نروژ کم‌سابقه است، اما این اولین‌بار نیست که این کشور اسکاندیناویایی -که از پیوستن به اتحادیه اروپا خودداری کرده است- میزبان مذاکرات بین اروپا و ایران شده است. چنانکه منابع متعددی به این رسانه گفته‌اند که ماه‌ها پیش نیز اسلو میزبان مذاکرات «مسیر دو» برای کمک به یافتن راهی برای پیشبرد (برجام) بوده است. پس از افشای این خبر از سوی امواج‌ میدیا، علی باقری و مسوولان سه کشور اروپایی حاضر در این جلسه نیز برگزاری این نشست را تایید و اطلاعاتی کلی درباره موارد مورد بحث در این جلسه را منتشر کردند. علی باقری در توییتی در این باره نوشت: با مدیران سیاسی سه کشور اروپایی در اسلو نشستی داشتم. طیفی از موضوعات مورد علاقه و نگرانی متقابل را مورد بحث قرار دادیم.هیچ فرصتی را برای روشن کردن دیدگاه‌های‌مان و هشدار نسبت به برخی سوءمحاسبه‌ها از دست نمی‌دهیم. در پیشبرد منافع ملی خود، از جمله از طریق دیپلماسی مصمم هستیم. همزمان با این توییت علی باقری، حساب توییتری وزارت خارجه آلمان نیز درباره این نشست نوشت: «دیپلمات‌های آلمان، فرانسه و بریتانیا نشستی با طرف ایرانی برگزار کردند تا مواضع خود را در قبال تشدید تنش در زمینه‌های متعدد به صراحت بیان کنند. ولی هنوز هیچ مذاکره‌ای وجود ندارد، حتی در مورد برجام.» الشرق الاوسط نیز به نقل از منابعی در وزارت امور خارجه آلمان نوشت: نشست دیپلمات‌های ارشد سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا با علی باقری‌کنی که در اسلو برگزار شد، بر درخواست از تهران برای توضیح درباره منشا ذرات اورانیوم بسیار غنی شده تمرکز داشت. این منابع آگاه که نام‌شان فاش نشد، به شرق‌الاوسط گفتند در این دیدار به موضوع مذاکرات متوقف‌ شده احیای برجام «پرداخته نشد». اندکی پیش از این نشست، بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ذرات غنی‌ شده با غلظت ۸۴ درصدی را در تاسیسات فردو کشف کرده بودند.  به گزارش الشرق الاوسط، منابع آگاه در وزارت امور خارجه آلمان ادعا کردند در جلسه با باقری‌کنی، درباره تشدید تنش هسته‌ای در ایران بحث شد و دیپلمات‌های ارشد اروپایی «به وضوح» نگرانی‌ها و مواضع کشورهای خود را به طرف ایرانی ابراز کردند. این منابع تاکید کردند در این جلسه انریکو مورا، مسوول هماهنگ‌کننده مذاکرات هسته‌ای با ایران حضور داشت، اما درباره مذاکرات هسته‌ای یا احتمال بازگشت به برجام صحبتی نشد. ساعاتی پس از انتشار این خبر، خبرگزاری دولتی ایرنا نیز در گزارشی نسبتا مشابه ضمن تایید برگزاری این جلسه، حضور انریکه مورا را نیز در این دیدار تایید کرد. ایرنا اضافه کرد که موانعی همچنان میان طرفین وجود دارد و بحث‌های صورت گرفته محرمانه بوده است.  در حالی که ایران و هر سه کشور اروپایی حاضر در مذاکرات تلاش کردند در موضع‌گیری‌ها و خبرهای رسمی، برجام و تلاش برای احیای مذاکرات را به عنوان محور این رایزنی‌ها در اسلو معرفی نکنند، اما شکل این جلسات به گمانه‌زنی برای ازسرگیری مذاکرات احیای برجام پس از چند ماه تعلیق دامن زد. مساله دیگری که بیشتر مورد توجه رسانه‌های روسی قرار گرفت، نبود چین و روسیه در این جلسات بود. به عنوان نمونه رسانه روسی رگنیوم در این باره نوشت: تهران به بازی خود با وارد شدن به مذاکرات جداگانه با کشورهای اروپایی بر سر توافق هسته‌ای ادامه می‌دهد. امریکایی‌ها، چینی‌ها و روس‌ها به این گفت‌وگو دعوت نشدند، اما وزارت امور خارجه روسیه اطمینان می‌دهد که همه ‌چیز تحت کنترل است. با توجه به اینکه تهران با میانجیگری برخی کشورهای عربی، در حال انجام مذاکرات بسته با امریکاست، این احساس به وجود می‌آید که ایران بر اساس سناریوهای مختلف کار می‌کند: با امریکایی‌ها - جداگانه، با اروپایی‌ها - جداگانه. با این وجود، سرگئی ریابکوف گفت: «هیچ چیز شگفت‌انگیزی در این واقعیت وجود ندارد که ایران در حال گفت‌وگو با کشورهای غربی درباره توافق هسته‌ای است و ما کاملا در جریان هستیم.» بدیهی است که مذاکرات در درون خود «گروه شش»، در درجه اول میان واشنگتن، مسکو و پکن مورد نیاز است که به دلایل واضحی اکنون دشوار است. اما به هر حال، ایران به مذاکره در مورد برنامه هسته‌ای حتی در فرمت اسلو نیاز دارد.

تجدید دیدار در فضایی متفاوت 

اکنون قریب به دو ماه پس از آن رایزنی‌ها در اسلو، علی باقری و همتاهای خود از سه کشور اروپایی این ‌بار در اسلو دیدار تازه کردند. این دیدار اما در فضایی متفاوت انجام شده است. امروز با مجموعه تحولات رخ داده در سه ماه اخیر می‌توان گفت که ایران و غرب از دوره شش ماهه تنش در پاییز و زمستان 1401 عبور کرده و فصل متفاوتی را در رابطه دوجانبه تجربه می‌کنند که البته به سختی می‌توان از آن با عنوان بهار یاد کرد. نشست فروردین ماه ایران و تروییکای اروپایی در فضایی برگزار شد که لیست اختلاف‌های ایران و غرب رو به افزایش بود: از حمایت غرب از اعتراض‌های مردمی در ایران تا متهم کردن تهران به حمایت تسلیحاتی از مسکو در جنگ اوکراین، از بن‌بست در مذاکرات وین تا عدم حل و فصل اختلاف‌های پادمانی میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی. در فاصله نشست فروردین تا خرداد ماه تحولات مثبتی در رابطه ایران و غرب رخ داده است: از تبادل و آزادی زندانیان میان ایران و غرب تا انجام مذاکرات میان ایران و ایالات متحده در مسقط و نیویورک که گفته می‌شود به شکل غیرمستقیم است و البته پیشرفت در مذاکرات سازمان انرژی اتمی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی.  در گزارش اخیر رافائل گروسی به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به این پیشرفت اشاره شده و آمده بود که این نهاد فنی از توضیحات ایران درباره ذرات اورانیوم بیش از 80 درصد غنی شده قانع شده و همچنین با دریافت توضیحات ایران درباره منشا مواد یافت شده در آباده (مریوان) فعلا سوال بیشتری در این زمینه ندارد. ایران و آژانس همچنین به منظور جلوگیری از تعمیق خلأ اطلاعاتی آژانس درباره برنامه هسته‌ای ایران در صورت احیای برجام با بازنصب تعداد محدودی از دوربین‌های برجامی و سایر وسایل نظارتی در تاسیسات هسته‌ای فردو و نطنز موافقت کردند. 

همزمان با این پیشرفت‌های فنی در حوزه سیاسی نیز تحولات قابل توجهی رخ داده که مهم‌ترین آن تبادل پیام میان ایران و امریکا از طریق واسطه‌هایی چون مسقط است. در این میان اخبار جسته و گریخته‌ای هم درباره دیدار راب مالی، معاون وزیر خارجه ایالات متحده با سعید ایروانی، سفیر و نماینده دایم ایران در نیویورک منتشر شده است. دیدارهایی که گفته می‌شود برجام تنها موضوع و شاید هم پررنگ‌ترین موضوع مطرح شده در آنها نبوده و کاهش تنش میان دو طرف به خصوص در سایه اتهام‌های مطرح شده درباره حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین و همچنین حمایت اروپا و امریکا از اعتراض‌های مردمی در ایران و تشدید تحریم‌های غیرهسته‌ای به این بهانه پیش از برجام در لیست رایزنی‌ها قرار گرفته بودند. شنیده‌های «اعتماد» از مجموع رایزنی‌های انجام شده در چند ماه اخیر حاکی از این است که دو طرف دو هدف کاهش و مدیریت تنش و امکان سنجی ازسرگیری رسمی مذاکرات احیای برجام را دنبال می‌کنند. در چنین شرایطی می‌توان گفت که نشست هیات ایرانی به ریاست علی باقری و هیات‌های فرانسوی، انگلیسی و آلمانی در ابوظبی را می‌توان نشانه باز بودن درهای تعامل میان ایران و غرب دانست، اما در پشت درهای بسته این رایزنی‌ها و تبادل نظرات الزاما مذاکرات احیای برجام در جریان نیست. در حال حاضر بزرگ‌ترین مانع در مسیر از سرگیری مذاکرات میان ایران و 1+4 برای بررسی احیای برجام از نقطه توقف آن در تابستان 1401، ادعای حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین است که غربی‌ها همصدا با دولت اوکراین هر روز ابعاد عمیق‌تری هم به آن می‌بخشند. لذا به نظر می‌رسد که آنچه در ابوظبی هم میان هیات‌های ایرانی و تروییکای اروپایی گذشته مانند نشست اسلو با ترکیب مشابه بیان نظرات دو طرف به منظور کاستن از تنش‌ها و جلوگیری از وخامت اوضاع باشد. شکل‌گیری و تداوم این رایزنی‌ها چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم در شرایطی که معادلات سیاسی در منطقه غرب آسیا در حال تغییر است و مهم‌ترین نشانه‌های آن هم عادی‌سازی رابطه دیپلماتیک ریاض و تهران و بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و آشتی عربستان سعودی با سوریه است قابل توجه است. باید دید که آیا مجموع رایزنی‌هایی که در سه ماه اخیر دور از چشم رسانه‌ها میان ایران و اروپا و ایران و ایالات متحده در کشورهای ثالث منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در جریان بوده از پتانسیل کافی برای از سرگیری رسمی گفت‌وگو درباره فرجام برجام برخوردار خواهد بود یا خیر.