جریان مشروطه و حزب توده بیشترین اثرگذاری را در تاریخ معاصر ایران داشتند/ حزب توده غرب را از سرمشق و الگو بودن کنار زد/ دهه 20 و 30 اکثر فعالان سیاسی و فرهنگی متاثر از حزب توده بودند

اعتمادآنلاین| صادق زیباکلام استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین در سالگرد انحلال حزب توده از سوی دادستانی انقلاب در اردیبهشت‌ماه سال 62، اظهار کرد: در تاریخ معاصر ایران دو جریان ازنظر فکری دارای تبعات سیاسی و اجتماعی بسیار گسترده غنی و پایداری بودند.

او ادامه داد: یکی جریان مشروطه بود که برای نخستین بار ایرانیان را با مفاهیم و فلسفه مدرن سیاسی غرب آشنا کرد. به‌نحوی‌که امروزه حتی بسیاری از بنیان‌های فکری که اساساً جمهوری اسلامی ایران را تشکیل می‌دهند همچون اصل تفکیک قوا، انتخاب نمایندگان مجلس، قانون اساسی، پاسخگو بودن نهادهای حکومتی، آزادی بیان، آزادی اندیشه و آزادی انتخاب ازجمله مفاهیمی هستند که از جریان مشروطه به‌دست‌آمده است. این‌ها همه مفاهیمی بودند که مشروطه با خودش به ایران آورد.

زیباکلام افزود: تا قبل از آمدن مشروطه، یعنی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، چنین مفاهیمی در ایران نبوده است. در آن زمان پادشاه شخص اول کشور، سایه خدا بود. هر کاری انجام می‌داد و نمی‌داد درست بود. چیزی به‌عنوان پاسخگویی وجود نداشت. بنابراین می‌شود الآن دید که چقدر مشروطه تأثیر بلندمدت داشته است.

این استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران تصریح کرد: جریان دومی که بیشترین اثرگذاری را در تاریخ معاصر ایران داشته حزب توده بوده است. حزب توده همچون مشروطه با خودش مفاهیم جدیدی را وارد سپهر سیاسی و اجتماعی ایران کرد. ازقضای روزگار هم هر دو از آن غرب بودند. هم مشروطه و هم‌حزب توده مفاهیم غربی را وارد ایران کردند. حزب توده آن چیزی را که آورد از اساس به غرب تعلق داشت ولی بعد دیگری از غرب بود.

زیباکلام تأکید کرد: آنچه حزب توده آورد تفکرات انقلابی، تفکرات رادیکال و به تعبیری تفکرات ضد اقتصاد مدرن غربی بود. از شهریور سال 1320 که رضاشاه حکومتش سقوط کرد و فضای جدیدی در ایران به وجود آمد، یکی از جریانات جدی که وارد ایران شد حزب توده و تفکرات مارکسیستی، چپ‌گرایانه و ضد غربی حزب توده بود.

او گفت: این‌که امروز در ایران بافرهنگ و تمدن غرب، آمریکا، صهیونیزم، نظام سلطه و سرمایه‌داری مخالفت می‌شود، این‌ها مفاهیمی بودند که حزب توده آورد و تا قبل از شهریور 20 نه روحانیون و نه روشنفکران و تحصیل‌کرده‌ها با غرب مخالفتی نداشتند.

زیباکلام ادامه داد: جریان فکری که حزب توده با خودش آورد باعث شد که غرب از جایگاه رفیع و مدینه فاضله‌ای که در ایران داشت، به زیر کشیده شود. حزب توده غرب را از سرمشق و الگو بودن کنار زد و آن را عامل بدبختی و عقب‌افتادگی و استعمار معرفی کرد. این‌ها همه مفاهیمی بود که حزب توده به ایران آورد.

استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: همان‌طور که شاهد هستیم نگاه و جهان‌بینی که امروز اصولگرایان تندرو و سازمان‌های ایرانی مذهبی سیاسی، ازجمله سازمان مجاهدین، دکتر علی شریعتی و حتی بخش‌هایی از نهضت آزادی، حزب جمهوری اسلامی و تا به امروز که اصولگرایان در حقیقت پرچم‌دار این ادبیات غرب‌ستیزی هستند، همان نگاه و جهان‌بینی واردشده توسط حزب توده است.

زیباکلام گفت: البته بعد از کودتای 28 مرداد حزب توده بهای سنگینی پرداخت و ده‌ها رهبر حزب توده یا اعدام و یا به حبس‌های طولانی‌مدت محکوم شدند و یا خیلی‌ها به خارج از کشور فرار کردند و سال‌ها به‌صورت تبعید در آلمان شرقی و اتحاد شوروی زندگی می‌کردند. اما علی‌رغم اینکه تشکیلات حزب توده بعد از کودتای 28 مرداد درهم‌شکسته شد ولی افکار و عقاید حزب توده مثل سیلی که از کوه سرازیر می‌شود جامعه روشنفکری ایران و اقشار و لایحه‌های تحصیل‌کرده را تحت تأثیر خود قرارداد.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: یعنی در دهه 20 و 30 خورشیدی کمتر فعال سیاسی و فرهنگی می‌توانید در ایران پیدا کنید که ملهم و متأثر از ادبیات حزب توده نبوده است. اگر افرادی مستقیماً عضو حزب توده نبودند، ولی مثل جلال آل احمد و خیلی‌های دیگر حداقل متأثر از حزب توده بودند.

زیباکلام گفت: همان‌طور که شاهد هستیم در حقیقت ادبیات حزب توده همچنان تا به امروز هم حداقل بخشی از جریان سیاسی جمهوری اسلامی را تحت تأثیر قرار داده است که درگذشته این تأثیر خیلی بیشتر بود. در سال‌های نخست انقلاب، فقط جریانی که امروز به آن‌ها اصولگرایان می‌گویم متأثر نبودند، بلکه جریانی که امروز به‌عنوان اصلاح‌طلب و یا روشنفکری دینی نیز می‌شناسیم، ملهم و متأثر از ادبیات رادیکال و انقلابی چپ‌گرایانه توده بودند. ولی کم‌کم اصلاح‌طلبان از آن ادبیات کنار رفتند و بیشتر متمایل به مفاهیمی همچون آزادی بیان شدند که در غرب برای روشنفکران عصر مشروطه مطرح بود. متوجه شدند که این آرمان‌ها نسبت به ادبیات غرب‌ستیزی حزب توده خیلی اساسی‌تر و برای پیشرفت یک کشور واجب‌تر هستند.