6 مولفه‌ الگوساز قیام نوزده دی 1356

اعتمادآنلاین| حماسه نوزده دی 1356 صرف یک برش و رویداد تاریخی، منحصر در خود نیست؛ این قیام از سویی نقطه آغاز سلسله رویدادهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بود و از سویی، تحولی سراسر درس و عبرت جهت ترسیم نقشه راه برای آیندگان و سیاست گذاران و توده‌های مردم.

مروری کلی بر زمینه‌های این حادثه، تحولات و نیز پیامدهای قیام 19 دی نشان می‌دهد، مولفه‌هایی الگوساز و استراتژیک در آن دخیل بوده‌اند که تکرار آن‌ها در عرصه‌ها و مقاطع مختلف تاریخ می‌تواند دست‌آوردهایی مشابه آن را به همراه داشته باشد؛ مولفه‌هایی همچون بصیرت، ایمان به هدف، استقامت و ایستادگی، زمان‌شناسی و عمل به هنگام، وحدت و حضور همگانی در صحنه از جمله مهم‌ترین مولفه‌های الگوساز قیام 19 دی سال 1356 است.

1. بصیرت

نخستین گام حرکت فرد و جامعه به سمت تعالی و پیشرفت، «تشخیص» وظیفه است. این امر گاه در زلال وقایع، به سادگی صورت می‌پذیرد؛ اما در فتنه‌ها و توطئه‌های پیچیده است که حق، باطل جلوه داده می‌شود و باطل ردای حق می‌پوشد. در فضای غبار است که تشخیص وجود توطئه و فتنه و نیز تشخیص عکس‌العمل مناسب، بصیرتی خاص می‌طلبد.

در 19 دی، اقشار مردم با پردازش دقیق زمینه‌ها و اهداف مقاله رژیم پهلوی علیه امام به توطئه‌ای بزرگ پی بردند. مروری بر سخنان مراجع در آن روز گواه این امر است. به عنوان نمونه آیت‌الله مکارم شیرازی در تجمع طلاب گفت: «مسئله، مسئله هتاکی نسبت به آیت‌الله العظمی آقای خمینی نیست، این در واقع هتاکی به تمام مقدسات و به همه ماست... اگر بناست زنده بمانیم همه باید زنده بمانیم،‌ و اگر بناست بمیریم،‌همه باید بمیریم، جدایی بین ما نخواهد بود.»

مقام معظم رهبری در خصوص درس بزرگ این قیام به همین «تشخیص» و نیز تفاوت انسان‌های سطحی نگر و بصیر اشاره دارند: «قضیه‌ اهانت به امام بزرگوار در یک روزنامه و به قلم یک مزدور دربار طاغوت، از نظر خیلی از مردم سطحی‌نگر و ظاهربین آن روز چندان اهمیتی نداشت؛ عمق این قضیه و بخش پنهانی این توطئه را احساس نمی‌کردند؛ درک نمی‌کردند... مردم قم، جوانان قم، احساس کردند؛ درک کردند؛ اهمیت حادثه را فهمیدند. این مهمترین بخش از این حادثه‌ای است که در تاریخ انقلاب ما اتفاق افتاد.»

2. ایمان به هدف و علم به هزینه­

مروری ژرف در تحولات حماسه 19 دی، در آن شرایط اختناق گواه است، روحانیت و توده‌های مردم، در قم و سپس سایر شهرستان‌ها، با ایمان به هدف و علم به هزینه­ پای در میدان گذاردند، خون دادند، و نهایتا دست‌آوردی بزرگ را هدیه گرفتند. به تعبیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «اگر شما قمی‌ها آن درکی را که آن روز پیدا کردید، پیدا نمی‌کردید، به خیابان‌ها نمی­‌آمدید، دفاع نمی‌کردید، شهید نمی‌دادید و آن رسوائىِ بی‌نظیر را برای دستگاه طاغوت به وجود نمی‌آوردید، معلوم نبود جریان مبارزات به این شکلی که اتفاق افتاد، اتفاق بیفتد و ادامه پیدا کند»

3. استقامت

یکی از وجوه بارز حوداث 19 دی و پیامدهای آن، درسی روشن به نام استقامت است. آن‌جا که پس از به زمین ریخته شدن خون مردم، ذره‌ای تردید در دل مبارزان راه نیافت و تا ممکن ساختن آن‌چه محال به نظر می‌آمد، استقامت ورزیدند. همان‌گونه که در پیام حضرت امام خمینی به مناسبت چهلم این حادثه می‌خوانیم: «با چه شجاعت این اهل قلم و طلاب علوم دینی، با چه شجاعت که شاید در تاریخ کم‌نظیر باشد و دست خالی با این دولت و با این عمال شاه مبارزه کردند و کشته دادند و حتی در خیابان‌ها و در کوچه‌ها و در پس کوچه‌ها از قراری که ذکر شده است مأمورین ریخته‌اند و مردم هم بعد از کشتار، آن‌قدر که می‌شده است مقاومت کرده‌اند.»

این امر منحصر به مردم قم نبود و برخلاف معادلات شاه، پس از این کشتار خونین، ایران یک‌پارچه قیام شد که چهلم‌های تاریخ ساز، پرتویی از این استقامت به شمار می رود.

4. زمان‌شناسی

19 دی، از بارزترین الگوهای تشخیص و اقدام به موقع است. مردم پس از انتشار مقاله توهین‌آمیز نسبت به امام، ثانیه‌ای تردید به خود راه نداده و بلافاصله گرد هم آمده و با مشورت با علما از صبح روز بعد، حماسه خود را آغاز کردند.

مقام معظم رهبری این وجه را، نکته اصلی این حماسه می‌دانند: «نکته‌ اصلی‌ای که در قضیه قم وجود دارد... این است که مردم قم در آن مقطع، به هنگام عمل کردند. همیشه کار وقتی‌ که در وقت خود انجام گرفت، تأثیر می‌کند یا تأثیر آن افزایش پیدا می‌کند. همان کار را اگر گذاشتیم بیات شد، مدتی گذشت و بعداً انجام گرفت، گاهی اثر نمی‌کند یا اثر کمی می‌کند. هنر قمی‌ها این بود که نکته را فوراً گرفتند، دشمنی را فوراً شناختند و در همان وقت اوّل به آن پاسخ دادند، وَالّا اگر بعد از آن‌که آن رفتار خباثت‌آمیزِ توطئه‌آمیزِ دشمن نسبت به امام بزرگوار انجام گرفت، این دست آن دست می‌کردند، [می‌گفتند] حالا می‌کنیم، فردا می‌کنیم، یک ماه دیگر می‌کنیم، این حوادث بعدی اصلاً به وجود نمی‌آمد... بعضی می‌گذارند وقت که گذشت انجام می‌دهند، مثل توابین؛ توابین آن‌وقتی که باید می‌آمدند -که عاشورا بود- نیامدند، وقتی آمدند که کار از کار گذشته بود.»

5. وحدت شبکه‌ای و استراتژیک

در 19 دی 1356 و با رشد فکری جامعه و افزایش تجربه­ روحانیت، شبکه‌ای سه لایه از وحدت شکل گرفت:

[1] وحدت درونی میان طلاب و به ویژه رئوس حوزه علمیه.

[2] وحدت میان قشرهای مختلف مردم قم.

[3] تسری وحدت به سراسر کشور در روزهای بعد مراجع سکوت را روا ندانسته و به صحنه آمدند.

ابتدا در منزل آیت‌الله حسین نوری جلسه‌ای تشکیل شد تا اقدامی هماهنگ علیه رژیم پهلوی صورت گیرد. تصمیم بعدی شرکت‌کنندگان جلسه، مطلع ساختن مراجع بزرگ و درجه اول حوزه از تصمیم جلسه اساتید و هماهنگی با ایشان بوده است. چند تن از فعالان جلسه مامور ابلاغ تصمیم جلسه به مراجع شدند. مراجع با استقبال، تصمیم جلسه مبنی بر تعطیلی کلاس‌های درس را پذیرفتند و با سخنان حماسی آماده پذیرش هرگونه خطری شدند.

آیت‌الله گلپایگانی در این روز تصریح کرد: «این‌ها [رژیم پهلوی] به آن آقا [امام خمینی] توهین نکردند. این‌ها به ما توهین کردند، برای این که این‌ها با این کارشان نشان دادند و خواستند بگویند که آن آقا با ما مخالف است و مفهوم حرفشان این است که ما با این‌ها (رژیم شاه) موافقیم. این‌که ما با این‌ها موافقیم، توهین به ماست. ما در گذشته با این‌ها مخالف بوده‌ایم و در آینده نیز مخالف خواهیم بود... باید متحد باشید اختلاف را کنار بگذارید اختلاف بین ما از آمدن کارتر زیان آورتر است، آن‌ها از اختلافات ما استفاده می‌کنند ... درس‌ها را تعطیل کردیم ولی نباید که به همین جا اکتفا کنیم...» نکته ظریف الگوساز این واقعه، خروجی وحدت در سطح علما و روحانیت و تسری آن به سایر اقشار بود.

بازاریان با تعطیل کردن بازار قم، نقش عمده‌‏ای در این حماسه داشتند. در عصر روز 18 دی ماه نوجوانان دانش‌آموز دبیرستان‌های قم، با شعار "مرگ بر این حکومت یزیدی" به روحانیت پیوستند پزشکان متدین و متعهد قم نیز در روز 20 دی ماه با صدور اطلاعیه‌ای، ضمن محکوم کردن اعمال رژیم، کمیته‌ای جهت مداوای مجروحین و مصدومین واقعه تشکیل دادند. این وحدت به سرعت سراسری شد و دو روز بعد به دانشجویان تهران و سایر اقشار در استان‌ها و شهرهای دیگر رسید که اوج آن قیام خونبار مردم تبریز بود. رژیم پهلوی هرگز انتظار این حجم از عکس العمل صریح را نداشت. این جبهه مشترک اتفاقی میمون بود که مرور ماه‌ها برکات خود را نشان داد.

6. حضور همگانی در صحنه

یکی دیگر از مولفه‌های قیام 19 دی، حضور همگانی در صحنه بود. هرچند مراجع عظام بلافاصله پس از مشاهده درخواست تعطیلی دروس و بالاتر از آن تجمع مردم در جلوی بیتشان و انتظار سخنرانی، قلبا و شجاعانه به این حماسه پیوستند، اما بیعت مردم با آن‌ها نقش اساسی را پیروزی قیام داشت. بنابراین هم در ماهیت شناسی این حرکت و هم در نقش مردم در بزنگاه‌ها؛ این‌که ظرفیت‌های بالقوه مرجعیت و در راس آن ولی فقیه، در تصمیم گیری‌های مهم با حضور اولیه مردم بالفعل می‌شود از دیگر الگوهای این حماسه است.

این مولفه‌ها، الگویی برای تاریخ است و می‌تواند در هر زمان و هر مکان، در مواجهه با هر توطئه‌ای موثر واقع شود.

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی