مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری در دولت پزشکیان به اوج خود بازمی‌گردد؟

روز پنجشنبه ۱۱ مردادماه مسعود پزشکیان رئیس دولت چهاردهم یک حکم جدید صادر و در آن  «محمدجواد ظریف» را به عنوان معاون راهبردی رئیس جمهور و رئیس مرکز بررسی های استراتژیک منصوب کرد تا به عنوان دهمین رئیس این مرکز، در کنار ریاست جمهوری به کار خود ادامه دهد.

به گزارش خبرآنلاین، ظریف اما درکنار این مسئولیت، «معاون راهبردی» رئیس جمهوری جدید نیز شد، معاونتی که برای اولین بار در دولت چهاردهم پایه گذاری شده و قرار است رابط بین اندیشکده ها و نخبگان با دولت باشد.

جایگاه مرکز بررسی های استراتژیک از یک سو و نقش ظریف در کنار پزشکیان از سوی دیگر حکایت از آن دارد که ایجاد چنین معاونتی نه سمبلیک و از باب تعارفات بین ظریف و پزشکیان بلکه از منظر پررنگ کردن جایگاه مرکز بررسی های استراتژیک به عنوان اتاق فکر دولت و نقش ظریف در مشورت دهی به رئیس جمهوری است. مشورت هایی متکی به نظرات کارشناسان و متخصصان و جامعه نخبگانی و دانشگاهی کشور.

پیش از این نیز ماموریت مرکز بررسی‌های استراتژیک به عنوان یکی از سازمان‌های زیرمجموعه نهاد ریاست‌جمهوری ایران این بود که در زمینه ارائه راهبرد به رئیس‌جمهور در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فعالیت نماید که پیوند خوردن آن با معاونت راهبردی جایگاه این مرکز را در دولت جدید پررنگ تر خواهد کرد. 

اما ایده تشکیل مرکز بررسی‌های استراتژیک، چه زمانی در جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت؟ 

هاشمی رفسنجانی؛ بنیانگذار مرکز بررسی های استراتژیک

آیت الله هاشمی رفسنجانی از همان زمان که کرسی ریاست مجلس شورای اسلامی را در اختیار داشت، پیشنهاد تشکیل چنین نهادی را داده بود، اما مورد توجه قرار نگرفت. تا اینکه سرانجام در بین سالهای ۱۳۶۸ مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری تأسیس شد و با حکم هاشمی رفسنجانی، سیدمحمد موسوی خوئینی‌ها به عنوان اولین رئیس این مرکز از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۱ انتخاب و به همراه چهره‌های مطرحی مانند عباس عبدی، سعید حجاریان و محسن کدیور در معاونت های مختلف این مرکز شروع به کار کردند.

این مرکز نقش یک شورای مشورتی و آینده‌پژوهی را برای ریاست‌جمهوری ایفاء می‌کرد. چنانچه به هاشمی رفسنجانی پیشنهاد دادند تا توسعه لیبرال متوازن در اقتصاد و سیاست را به طور همزمان پیش ببرد.

هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۷۱ حسن روحانی را به عنوان رئیس مرکز منصوب کرد که تا سال ۱۳۷۶ و روی کار آمدن دولت محمد خاتمی، آن  را بر عهده داشت. روحانی در این دوره عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام بود.

نزدیکی دولت اصلاحات به مرکز بررسی های استراتژیک

پس از انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶، حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمد خاتمی سکان قوه مجریه را در دست گرفت.

در این دوره مرکز بررسی‌های استراتژیک به دو بخش تقسیم شد، یک بخش آن در مجمع تشخیص مصلحت نظام با نام «مرکز تحقیقات استراتژیک» فعالیت خود را آغاز کرد و بخش دیگر در ریاست‌جمهوری با عنوان «مرکز بررسی‌های استراتژیک» فعالیت های خود را ادامه داد.

خاتمی در حکمی، محمدرضا تاجیک را که در دانشگاه اسکس انگلیس در زمینه تحلیل گفتمانی دکترای خود را دریافت کرده بود، به عنوان رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری منصوب کرد.

این مرکز در دوره اصلاحات با توجه به همسویی ایدئولوژیک با رئیس‌جمهور، کم کم به کارکرد اصلی خود نزدیک ‌شد. به طوری که می توان گفت از نظر سازمانی، در این دوره بهترین سطح تعامل با رئیس‌جمهور را داشت.

بی توجهی احمدی نژاد به مراکز پژوهشی و علمی

اما با روی کار آمدن محمود احمدی نژاد به عنوان رئیس دولت نهم، مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری، در سایه قرار گرفت و به حاشیه رانده شد که علت آن را می توان در نوع نگاه احمدی نژاد به مسائل سیاسی و نهادهای پژوهشی جستجو کرد.

احمدی نژاد در حکمی علیرضا ذاکر اصفهانی را به ریاست مرکز بررسی‌های استراتژیک منصوب کرد که با نگاهی به سابقه اجرایی و تحصیلاتی وی، می توان دید که چهره پژوهشگر برجسته ای نبود و در واقع این منصب سکویی برای پرتاب او به مناصب دیگر اجرایی شد. چنانچه بعدها پُست استانداری اصفهان را از آن خود کرد.

در دولت دوم محمود احمدی نژاد هم، پرویز داوودی که در دولت نهم معاون اول وی بود، به ریاست مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری منصوب شد.

بازگشت به اوج در دولت روحانی

با روی کار آمدن حسن روحانی و در دوران دولت های یازدهم و دوازدهم، مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری بعد از سال ها خاموشی و فعالیت های نصفه و نیمه در دولت احمدی نژاد، بار دیگر در نقطه توجه ها قرار گرفت.

حسام الدین آشنا، با حکم حسن روحانی ریاست این مرکز را بر عهده گرفت و در ماههای آخر دوره ریاست جمهوری روحانی نیز علی ربیعی، رئیس آن شد.

دولت رئیسی جا پای دولت احمدی نژاد گذاشت

در دولت ۳ ساله سیزدهم، ۲ حکم برای ریاست مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری صادر شد. محمدصادق خیاطیان در ابتدای دولت سیزدهم از سوی ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس  این مرکز انتخاب شد و در مهرماه ۱۴۰۲ نیز مصطفی زمانیان، ریاست آن را بر عهده گرفت. 

با نگاهی بر عملکرد مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در دوران ابراهیم رئیسی می توان دریافت که در این دوره هم به مانند دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد چندان بروز و ظهوری از این مرکز مهم به چشم نمی خورد.