درس‌هایی که کارگزاران سیاست خارجی ایران باید از موضع روسیه درباره کریدور زنگزور بگیرند

«زنگزور درس تکراری» عنوان یادداشت حسین مسعودنیا برای روزنامه اعتماد است که در آن آمده؛ ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه در سفر به جمهوری آذربایجان و ملاقات با رییس‌جمهور این کشور از تلاش‌های دولت آذربایجان برای احداث کریدور زنگزور از طریق خاک ارمنستان جهت اتصال آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان حمایت کرد. احداث این گذرگاه از طریق ارمنستان به ‌معنای تغییر در جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک منطقه است، چراکه سبب حذف منطقه‌ مرزی سیونیک میان ایران و ارمنستان و اتصال آذربایجان به جمهوری نخجوان است. کریدوری که در بلندمدت مقرر شده، قرار است از نخجوان به ترکیه متصل و تبدیل به یکی از کریدورهای ترانزیتی در منطقه شود.

احداث این گذرگاه سبب حذف تنها نقطه اتصال زمینی ایران به ارمنستان در استان مرزی سیونیک ارمنستان است، مسیری که نقش مهمی در ارتباط ایران با منطقه قفقاز جنوبی و اوراسیا دارد؛ دو منطقه‌ای که از حوزه‌های اصلی ژئوپلیتیک ایران است. احداث این کریدور و تغییر در جغرافیای سیاسی منطقه با مخالفت شدید مقامات ایرانی مواجه شد به‌گونه‌ای که وزیر خارجه ایران هر گونه تغییر در مرزهای منطقه را خط قرمز ایران اعلام کرد، اما در مقابل وزیر خارجه روسیه و سخنگوی وزارت این کشور هر دو به ‌صورت علنی از تصمیم آذربایجان به احداث این گذرگاه حمایت کردند.

احداث این کریدور و اتصال آن به ترکیه از مدت‌ها قبل مدنظر آذربایجان و ترکیه بوده است و احداث آن نه‌تنها از نظر جغرافیایی سیاسی، بلکه از نظر توازن منطقه‌ای نیز کفه ترازو را در منطقه به نفع رقبای منطقه‌ای ایران به‌ویژه ترکیه عوض می‌کند، چراکه سبب محرومیت ایران از یکی از گذرگاه‌های تجاری خود برای اتصال به قفقاز و اوراسیا می‌شود. در این‌ میان آنچه برای ایران حایز اهمیت است، تصمیم دولت روسیه و شخص ولادیمیر پوتین در حمایت از احداث این کریدور در زمانی خاص است. از نظر موقعیت زمانی این تصمیم با دو تحول منطقه‌ای همزمان شده است: یکی تغییرات در جبهه جنگ میان اوکراین و روسیه و تصرف برخی مناطق ارضی روسیه در منطقه کورسک برای نخستین‌بار توسط.  ارتش اوکراین در طول تاریخ جنگ دو کشور از ابتدا تاکنون و دوم استقرار دولت چهاردهم در ایران به ریاست آقای پزشکیان و تاکید وی بر تعامل با جهان در سیاست خارجی جدید دولت ایران .

به‌ نظر می‌رسد پوتین درصدد است تا از کارت احداث کریدور زنگزور از چند جهت استفاده کند: اولا از جمهوری آذربایجان در روابط با غرب در خصوص بحران اوکراین استفاده کند، ثانیا حمایت از آذربایجان هشداری به ارمنستان باشد تا این کشور در سیاست جدید خود مبنی ‌بر نزدیکی به غرب تجدیدنظر کند و بالاخره ابزاری برای چانه‌زنی و فشار از سوی دولت روسیه بر دولت جدید ایران برای ممانعت از بهبود روابط با غرب و تغییر ماهوی در سیاست خارجی ایران باشد. موضع دولت روسیه در خصوص کریدور زنگزور درس‌هایی برای کارگزاران سیاست خارجی ایران دارد که مهم‌ترین آنها به شرح ذیل است:

۱-روسیه به منطقه خاورمیانه به‌طور اعم و ایران به‌طور اخص نگاه ابزاری داشته و به‌ دنبال استفاده از کارت این منطقه برای بازی در روابط خود با غرب است. چنانکه حافظه تاریخی ایرانیان مملو از مواردی است که روسیه از کارت ایران برای مناسبات خود با غرب بازی کرده است، لذا به‌ نظر می‌رسد ایران نیز باید همین نگاه را به روابط با روسیه داشته و در تحلیل خود نگاه استراتژیک در روابط با روسیه را به نگاه ابزاری تغییر دهد.

۲- واقعیت این است که وجود برخی فاکتورها همانند مرزهای طولانی ایران و روسیه در مناطق شمالی، وابستگی مناطق شمالی ایران از نظر اقتصادی به روابط با آن‌ سوی مرزها، دیدگاه‌های مشترک ایران و روسیه در خصوص مقابله با گسترش نفوذ غرب و اسلام افراطی در منطقه همراه با همکاری‌های راهبردی نظامی از جمله عواملی هستند که می‌تواند سبب همکاری میان ایران و روسیه شوند، اما این موضوع نباید سبب تلقی کارگزاران ایران از روسیه به عنوان یک متحد استراتژیک شود، بلکه باید این آموزه در ذهن آنها ایجاد شود که همکاری‌های استراتژیک با یک کشور با داشتن جایگاه استراتژیک آن کشور در سیاست خارجی متفاوت است.

۳- سیاست خارجی هر کشور در حوزه‌های ژئوپلیتیک خود دارای تداوم است اگرچه ممکن است در برخی مقاطع زمانی دچار وقفه شود. واقعیت امر این است که روسیه منطقه قفقاز و آسیای مرکزی را از حوزه‌های انحصاری نفوذ خود از نظر اقتصادی، سیاسی و امنیتی دانسته و مخالف حضور هر رقیبی در منطقه است که بتواند فراروی منافع این کشور چالش ایجاد کند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست، بنابراین اگرچه امروز برخی عوامل همانند مخالفت با گسترش نفوذ غرب و گسترش اسلام‌گرایی افراطی در منطقه سبب همکاری ایران و روسیه در این منطقه شده، اما مسوولان سیاست خارجی باید این نکته را مدنظر قرار دهند که روسیه تا هنگامی حاضر به گسترش نفوذ ایران در این منطقه است که برای این کشور خطری نداشته باشد به عبارت دیگر ایران متحد کنونی و رقیب آینده روسیه در مناطق جنوبی روسیه به ویژه قفقاز جنوبی است.

۴- کلیدواژه اصلی در سیاست خارجی منافع ملی است و نیل به آن با مدنظر قرار دادن سه اصل عزت، حکمت و مصلحت امکان‌پذیر است، لذا کارگزاران سیاست خارجی ایران باید با مدنظر قرار دادن حافظه تاریخی ایرانیان از روابط با روسیه، فرهنگ سیاسی ایرانیان همراه با درک واقعیت‌های زمانه درصدد کسب عزت از طریق توجه به حکمت و مصلحت باشند و تمام تخم‌مرغ‌های خود را داخل یک سبد قرار ندهند. به بیان ساده‌تر کارگزاران سیاست خارجی باید این مهم را مدنظر قرار دهند که در سیاست خارجی مهم درک فرصت‌ها و بهره‌گیری از آن است و دوست و دشمن دایم معنا ندارد.

۵- با توجه به برخی مواضع روسیه در خصوص جزایر ایرانی و همچنین کریدور زنگزور در ماه‌های اخیر باید به یک نکته توجه داشت و آن اینکه در داخل منتقدین روابط راهبردی با روسیه و انتقاد به اعتماد بیش ‌از حد به این همسایه نه به ‌معنای غرب‌گرایی و تمایل آنان به غرب، بلکه رویکرد انتقادی آنان برآمده از حافظه تاریخی آنان، درک واقعیت‌های زمان و اولویت قرار داشتن منافع ملی برای آنان است.

 خلاصه کلام اینکه به امید آنکه دولت چهاردهم با پندآموزی از تاریخ حداقل دو ضرب‌المثل ایرانی را نصب‌العین خود  در سیاست خارجی ایران به ‌خصوص در حوزه روابط با روسیه مدنظر قرار دهد: اول اینکه نباید تمام تخم‌مرغ‌های خود را در سیاست خارجی در داخل یک سبد گذاشت و دوم اینکه یک مسلمان نباید هیچ‌گاه از یک سوراخ دوبار گزیده شود.