روایتی از یک نسل/ «درباره الی» فرهنگ فولکلور ایرانی را غنی‌تر کرد

اعتمادآنلاین| مرجان یگانه‌پرست - چند روز قبل پیمان معادی در صفحه اینستاگرام خود یک عکس با اصغر فرهادی به اشتراک گذاشت و به 10 سال پیش اشاره کرد که با فرهادی در فیلم «درباره الی» همکاری و بازیگری را شروع کرده بود.

اینکه این فیلم موجب شد بازیگری با قابلیت‌هایی متمایز مثل پیمان معادی از عرصه فیلمنامه‌نویسی به بازیگری بپیوندد و بتواند بعد از این یک دهه، خود را به عنوان یک بازیگر بشناساند، تا حدی که بتواند در عرصه جهانی هم بدرخشد و جایزه دستاورد هنری جشنواره استکهلم را از آن خود کند، غافلگیر‌کننده اما ارزشمند است چون اگر سینمای ما با پیمان معادیِ بازیگر آشنا نمی‌شد، قطعاً کاراکتری با قاطعیت رفتاری و جذبه او را کم داشت.

به گزارش اعتمادآنلاین، سوای این اتفاق غافلگیرکننده و انتخاب درستِ فرهادی، این فیلم در تاریخ سینمای ما و البته از منظر جامعه‌شناسی، جایگاهی به غایت اثرگذار دارد.

کم نیستند فیلم‌ها و آثاری که در سینمای ما ماندگار شده‌اند و در نوع خود یکه و بی‌نظیر هم بوده‌اند، اما بعضی از فیلم‌ها در عین درخشان بودن‌شان در طراحی و اجرا، نقطه‌ عطفی شده‌اند برای سینما. برای روایت یک نسل و همه دشواری‌های یک دهه.

بیراه نیست اگر بگوییم «درباره الی» فیلم عجیبی است و همان‌طور که سرنوشت کارگردان و بازیگرانش را تغییر داد، بر بخش‌هایی از فرهنگ عمومی هم اثراتی عمیق گذاشت.

فیلم روایتی خطی دارد بدون پیچیدگی‌های ساختاری، اما ماجرایی که در آن اتفاق می‌افتد آن‌قدر هولناک و پیچیده است که از تحمل خارج می‌شود و بعد از دیدن فیلم غمی در بیننده می‌نشیند از ندانم‌کاری‌های احتمالی‌اش؛ از سرانجامی که یک دروغ آن هم ناخواسته دارد؛ از یک نیت خیرخواهانه ساده‌لوحانه که تمامی قواعد عرفی و آیینی را به هم می‌ریزد؛ از غم از دست رفتن یک انسان به خاطر حفاظت از بچه‌هایی که نمی‌شناسد؛ از هول آبروی بربادرفته‌ای که احتمال نزدیک به یقین بافت خانواده‌ای را به هم می‌ریزد؛ ولی گذشته از این روایت روان و جذاب فیلم، «درباره الی» از آن جهت که موج جدیدی در سینمای ایران ایجاد کرد، بسیار پراهمیت و ویژه است.

***

1. بعد از اکران فیلم‌های «شهر زیبا» و «چهارشنبه سوری»، اهمیت حضور کارگردانی متفاوت با بینشی عمیق از جامعه‌ای پر از چالش‌های متعدد در سینمای ایران قوت گرفت و مخاطبانی جدی بودند که به دنبال‌کننده‌های آثار فرهادی اضافه شدند و امید به درخشش هنرش در آینده‌ای نه‌چندان دور پیش‌بینی می‌شد.

از این رو برای فیلم «درباره الی»، ندیده و اکران‌نشده، با توجه به جمع بازیگرانی که در آن حضور داشتند و کارنامه قابل توجهی که کارگردانش برای خود رقم زده بود، امیدهای فراوانی وجود داشت اما فیلم در زمان اکران در جشنواره با حاشیه‌ای پیش‌بینی‌نشده مواجه شد و آن هم مساله بازیگر اصلی آن بود؛ یعنی گلشیفته فراهانی.

مخاطب کنونی می‌داند مساله گلشیفته فراهانی با مهاجرت او از ایران گره خورده و شاید امروز او را به عنوان چهره‌ای بین‌المللی بشناسیم، اما در زمان اکران فیلم «درباره الی»، او به طور غیررسمی ممنوع‌الچهره‌ شده و ناخواسته موجب مشکلاتی برای اکران این فیلم و در حاشیه رفتنش شده بود. و این موضوع زمانی مطرح شد که «درباره الی» پیش از آغاز بیست‌و‌هفتمین جشنواره فیلم فجر، پیش از داوری هیات انتخاب، به دلیل بازی گلشیفته فراهانی در آن، توسط مقامات وزارت ارشاد از جشنواره کنار گذاشته شد.

گلشیفته فراهانی پس از بازی در فیلم «مجموعه دروغ‌ها» و حضور در مراسم فرش قرمز نمایش فیلم بدون حجاب اسلامی، به‌ طور غیررسمی ممنوع‌التصویر قلمداد می‌شد. در پی این اتفاق، فیلمی که سینمای ایران را وارد موج جدیدش کرد، می‌رفت که به محاق رود و سرنوشتی همچون فیلم‌های توقیفی پیدا کند، اما سرانجام پس از رایزنی‌های نهادهای غیردولتی سینما و برخی داوران جشنواره و در پی درخواست مشاور امور هنری رئیس‌جمهور وقت، محمود احمدی‌نژاد، به وزیر ارشاد، دستور حضور فیلم در جشنواره فیلم فجر صادر شد و با تصمیم هیات انتخاب، به عنوان یکی از فیلم‌های بخش مسابقه برگزیده شد.

بالاخره «درباره الی» برای نخستین بار 19 بهمن 1387 در تهران نمایش داده‌ شد. این اکران با استقبال زیادی رو‌به‌رو شد. فیلم اما در زمان اکران اصلی که نوروز 89 بود، با دشواری‌های بسیار و درگیری‌ها و اعتراضات مردمی مواجه شد با این حال، سرانجام پس از پشت سر گذاشتن دشواری‌های فراوان، در تاریخ 17 خرداد 1388 به‌ طور گسترده در تهران و شهرستان‌ها اکران شد.

2. «درباره الی» موجی دوباره در سینما راه انداخت، همان‌طور که تقریباً 40 سال پیش از آن، فیلم «قیصر» کیمیایی و «گاو» مهرجویی و برخی دیگر موجی نو راه انداخته بودند.

این فیلم نه تنها در سینمای ایران که در سینمای جهان به گفته بسیاری از منتقدان و نظریه‌پردازان سینمایی، تحول ایجاد کرد. «درباره الی» از جمله فیلم‌هایی بود که در سطحی وسیع در دیگر کشورها به نمایش درآمد. دیتر کسلیک، مدیر جشنواره فیلم برلین، این فیلم را نشانه‌ای از آغاز موجی نو در سینمای ایران دانست.

خبرگزاری فرانسه هم از این فیلم تحت عنوان «درامی ایرانی که قلب‌ها را شکست» یاد کرده ‌است. دیوید بوردول، منتقد و نظریه‌پرداز سینمای جهان، با دیدن این فیلم آن را یک شاهکار و بهترین فیلم سال جهان تا به حال خوانده ‌است.

همچنین رابرت دنیرو در حاشیه جشنواره ترابیکا در مورد این فیلم گفت: جهان‌شمولی شخصیت‌ها و مضامین در کنار کارگردانی که این داستان را مسحورکننده ساخته، موجب شده ‌است «درباره الی» مرزهای جهانی را فرو بریزد و درک ما از دنیای مشترک‌مان را تعمیق بخشد.

3. به واسطه حاشیه‌هایی که گریبانگیر زندگی حرفه‌ای گلشیفته فراهانی و در نهایت خروج اجباری‌اش از ایران شد، این فیلم در روندی تقریباً چراغ‌خاموش به اکران خود در ایران و در دیگر کشورها ادامه داد و احتمالاً بسیاری از مخاطبان سینما، اصغر فرهادی را با فیلم «جدایی نادر از سیمین»‌اش می‌شناسند.

فیلمی که جایزه اسکار را برای سینمای ایران به ارمغان آورد، دستاوردی که دور از ذهن به نظر می‌رسید. او بعدها به کارگردانی جهانی بدل شد و فیلم «گذشته» را در سینمای فرانسه و با تیمی بین‌المللی ساخت که بازتاب‌های خوبی هم در پی داشت.

روایت آن فیلم نیز روایتی چند‌وجهی بود از یک دروغ. همان شاخصه اصلی و همیشگی داستان‌ها و فیلم‌های فرهادی. او در ادامه درخشش افتخارآمیز و بحق‌اش، فیلم «فروشنده» را در ایران ساخت و با اینکه با یک سرمایه‌گذار اسپانیایی قرارداد ساخت فیلم «همه می‌دانند» را بسته بود، برای فیلمسازی در ایران بی‌تابی کرد و در میانه ساخت آن فیلم بود که «فروشنده» را ساخت و از قضا این فیلم هم توانست دومین اسکار را از آن خود کند و فرهادی را به چهره‌ای نه دیگر بین‌المللی که چهره‌ای اثرگذار در جامعه جهانی تبدیل کرد. ناگفته نماند که غرور ایرانیان را، که طی این سال‌ها در پی ایران‌هراسی و دیپلماسی بسته ایران با جامعه جهانی خدشه‌دار شده بود، به آنها بازگرداند.

4. این فیلم، فیلم مثال‌زدنی‌ای شد در اجرا و تکنیک. از جمله فیلم‌هایی که در سینمای ما از دوربین روی دست برای انتقال التهاب بهره گرفت و انقلابی در سینمای ما ایجاد کرد و بعد از آن بود که حتی برنامه‌های تلویزیونی هم برای تحت تاثیر قرار دادن مخاطب، از این شیوه اثرگذاری استفاده کردند و برنامه‌های تلویزیونی و سینمایی ما، اثرگذارتر شدند و عینیتی واقعی‌تر به خود گرفتند.

5. از سوی دیگر این فیلم با همه هول و اضطرابی که در مخاطب برمی‌انگیزاند و روایتی پیچیده از روابط انسانی را به نمایش می‌گذارد، اما تا انتهای کار از موسیقی برای برانگیختن احساسات مضاعف استفاده نمی‌کند و وقتی فیلم تمام می‌شود کسی متوجه نمی‌شود که فیلم موسیقی متن نداشت و شاید عده‌ای هنوز این واقعیت را نمی‌دانند و برای چک کردن این موضوع هم که شده بروند و دوباره پای این فیلم اثرگذار دهه 80 بنشینند.

6. اما بیش از حظ بصری و تکنیکی ساختاری این فیلم و موجی که در سینمای ما و جهان به پا کرد، این فیلم تاثیری فراتر از متن خود در جامعه گذاشت و بعد از تنها یک دهه، شاخص‌ترین دیالوگ فیلم، که گویای تم اصلی فیلم هم هست، بخشی از فرهنگ فولکلورمان شده است.

همان جمله هولناکِ «یه پایان تلخ، بهتر از یه تلخی بی پایانه». این روزها وقتی نسل جوان و بهتر بگوییم میانسال می‌خواهند از جدایی‌شان حرف بزنند، از این جمله و دیالوگ کمک می‌گیرند و این جمله آن‌قدر سهمگین و هولناک هست که گویای بسیاری از مسائل دیگر است. «درباره الی» فیلم بی‌نظیری است اما دیگر فقط یک فیلم نیست. بعضی از صحنه‌های کلیدی آن در چند جایی از فرهنگ ما رسوخ کرده است.

پانتومیم‌بازی مثالی‌اش در این سال‌ها به جمع‌های خانوادگی و دوستانه‌مان پا گذاشته و دیالوگ‌هایش کمک‌حال روایت تلخی‌های زندگی‌مان شده است. این دیالوگ دیگر یک دیالوگ ساده نیست، حکایتی از یک نسل و یک دهه است. روایت یک جامعه و بسیاری از جدایی‌هاست...

7. اصغر فرهادی دیگر سینماگری نام‌آشناست و شاید بیش از همه او را به واسطه 2 فیلمی که اسکار را نصیب سینمای‌مان کرد، می‌شناسند؛ به واسطه «جدایی نادر از سیمین» و «فروشنده» و بسیاری این 2 فیلمش را ستایش می‌کنند. اما برای من و بسیاری دیگر از مخاطبان سینما، سوای روایت بی‌نظیر «شهر زیبا» که خبر از یک کارگردان نوگرا، داستان‌پرداز و البته با روایتگری منحصربه‌فرد می‌داد، بی‌تردید «درباره الی» درخشان‌ترین اثر فرهادی است و در کارنامه فرهادی، با همه توجه‌ها به فیلم‌های بعدی‌اش، در جهان یکه و بی‌همتاست.

8. این فیلم، همان‌طور که پله ترقی کارگردانش شد، پله ترقی بازیگرانش از جمله احمد مهران‌فر و صابر ابر شد و پیمان معادی هم به جرگه بازیگران پیوست. همه بازیگران «درباره الی» بعد از آن سرنوشتی جدی‌تر در عرصه بازیگری پیدا کردند و شهاب حسینی و ترانه علیدوستی هم به درجه‌ای رفیع‌تر در این عرصه صعود کردند و ترکیب جدیدی از یک زوج سینمایی موفق را ساختند که در پروژه‌های دیگری چون «شهرزاد» هم این ترکیب جواب داد و موفقیت به دست آورد.

گلشیفته فراهانی شاید تنها کسی بود که به دلیل حضور در فیلم اسپایک لی بدون مجوز از ارگان‌های داخلی و در نهایت مهاجرتش، از امتیازات این فیلم و اثرش در داخل ایران بهره‌مند نشد، با همه اینکه بار اصلی فیلم بر دوش سپیده‌ای است که او بازی کرد. بازی مریلا زارعی و مانی حقیقی هم در جای خود کاملاً به‌اندازه و درست اتفاق افتاده است.

9. ده‌سالگی «درباره الی» مبارک سینمای ما. فیلمی که شرایط دریافت اسکار را برای فیلم‌های بعدی فرهادی و سینمای ما مهیا کرد. این فیلم با اینکه از دریافت جایزه اسکار و بسیاری از جوایز جهانی محروم ماند، معرف فرهادی و سینمای ایران به جهان شد و فرهنگ فولکلورمان را غنی‌تر کرد.