«اعتمادآنلاین» گزارش می‌دهد:
نوازندگی زنان| زنان نوازنده در کنسرت‌های موسیقی چه وضعیتی دارند؟
مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی معتقد است: نوع نگاه به فعالیت‌های اجتماعی بانوان در نقاط مختلف کشور علاوه بر نگاه دین مبین اسلام به زن و ریحانه دانستن او، می‌تواند گاهی ناشی از نگاه به زن در خرده‌فرهنگ‌ها هم باشد.
اعتمادآنلاین| نوازندگی زنان همچنان یکی از گره‌های مهم حوزه فرهنگ و هنر در ایران است. زنان نوازنده همچنان پشت چراغ ایستاده‌اند، اگرچه رنگ آن روی قرمز ثابت نمانده است، اما در برخی از استان‌ها به ندرت سبز می‌شود به خصوص اگر در اصفهان باشد. برخی از زنان نوازنده با وجود اینکه منع قانونی برای اجرا ندارند، اما به دلیل موانع و مشکلاتی که سال‌هاست سر نوازندگی زنان قرار گرفته برای اینکه بدون دغدغه اجرای صحنه‌ای داشته باشند به شهرهای دیگر رفته‌اند. برخی دیگر از زنان نوازنده هم در شهرشان مانده‌اند تا امید را در دل دختران علاقه‌مند به موسیقی زنده نگه دارند حتی اگر مجبور باشند در سطح هنرجویان‌شان در کنسرت‌های آموزشی به روی صحنه بروند و نوازندگی زنان را زنده نگه دارند.
مشکلات زنان نوازنده برای به روی صحنه رفتن موضوع تازه‌ای نیست، اما در سال‌های گذشته به سبب ممانعت‌هایی که از اجرای آنها در برخی از کنسرت‌ها به خصوص در اصفهان صورت گرفت، این مساله پررنگ‌تر شد. اگرچه این اتفاق به طور گسترده‌تر در بسیاری از کنسرت‌های موسیقی رخ می‌دهد تا جایی که با روی کار آمدن حسن روحانی در مسند ریاست جمهوری، کنسرت‌های موسیقی به یک موضوع سیاسی تبدیل شد و با وجود مجوزهای قانونی که از سوی وزارت ارشاد صادر می‌شد، هنگام سفر گروه‌های موسیقی به یک شهر، در آستانه برگزاری، اجرا لغو می‌شد. البته به مرور از حجم خبرهای مربوط به لغو گسترده کنسرت‌ها کاسته و در دوره دوم ریاست جمهوری او خبرهای کمتری در این باره منتشر شد.
خبرهای مربوط به مشکلات اجرای زنان نوازنده به ویژه در اصفهان هم، با وجود اینکه همچنان گاهی مصاحبه‌هایی در این زمینه منتشر می‌شود، کمتر شده است با این تفاوت که وقتی به سراغ زنان نوازنده اصفهانی بروید متوجه می‌شوید کماکان محدودیت‌ها و موانعی وجود دارد که باعث شده آنها نتوانند همچون زنان نوازنده در دیگر استان‌ها به صورت قانونی و حرفه‌ای به فعالیت خود ادامه دهند. در ادامه این گزارش، ضمن مرور نحوه ممنوعیت‌ها یا محدودیت‌ها در سال‌های گذشته، به بررسی وضعیت حال حاضر این نوازندگان می‌پردازیم.
اجرا در تئاتر آری، در موسیقی نه
مجید خلیق، سرپرست گروه موسیقی «کاشان» از اصفهان، آبان 97 در گفت‌وگویی با خبرگزاری «ایلنا» یکی از دلایل اجرا در خارج از کاشان را چنین برشمرد و گفت: «یکی از دلایل اجرای ما در خارج از کاشان این است که در این شهر و در استان اصفهان زنان نوازنده نمی‌توانند روی صحنه بروند. تنها زمانی که خاطرم هست نوازندگان خانم 2 سه سری روی صحنه رفتند دوران ریاست‌جمهوری آقای خاتمی بود. همان زمان کنسرتی ویژه بانوان هم در کاشان داشتیم که خواننده خانم برای خانم‌ها خواند؛ چیزی که الان در تهران به شدت باب است، ما در کاشان یک بار در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی دیدیم و چه قبل از آن و چه بعدش، این اتفاق دیگر رخ نداد.»
سرپرست گروه موسیقی کاشان در توضیح بیشتر این موضوع گفته بود: «در دوران آقای روحانی ریاست اداره ارشاد کاشان به کسی سپرده شد که دکتری ادبیات داشت و فضای ذهنی بازتر، و در خود کاشان شاهد برگزاری سالی هفت هشت کنسرت بودیم؛ مثلاً آقای کیهان کلهر آمدند، آقای کیوان ساکت، آقای سیامک آقایی، آقای نوید دهقان، آقای محمد معتمدی و... فضا بازتر شد تا اکنون که مجدداً ریاست اداره ارشاد تغییر کرده است. عجیب است که به عنوان مثال در اصفهان و در کاشان خانم‌ها می‌توانند به عنوان بازیگر تئاتر روی صحنه بروند اما به عنوان نوازنده نه.»
در آبان همان سال حمیدرضا نوربخش، مدیرعامل خانه موسیقی، نیز در نشست خبری «کنسرت‌های پژوهشی» در خانه هنرمندان به مشکلات زنان نوازنده برای اجرا روی سن اشاره کرد: «یکی از اعتراضات جدی ما که بارها و بارها مطرح شده در مورد همین موضوع است. خود اداره ارشاد مجوز این کار را نمی‌دهد و این چندپارگی را به هیچ عنوان نمی‌توان توجیه کرد. اینکه یک مدیر ارشاد در استانی به گروهی که نوازنده خانم دارد مجوز ندهد بارها مورد اعتراض ما قرار گرفته است و اینجا نیز بار دیگر مطرحش می‌کنیم.»
جای تفکر و اعتماد بیشتر
روزنامه «شرق» خرداد سال 93 در مطلبی به یک «قانون نانوشته» در اجراهای زنده موسیقی در اصفهان اشاره کرد که گروه موسیقی در صورتی می‌تواند مجوز برگزاری کنسرت دریافت کند که هیچ نوازنده زن یا همخوان زنی در گروه حضور نداشته باشد و در ادامه به صحبت‌های علیرضا قربانی خواننده ارکستر ملی قبل از اجرای کنسرت خیریه در حمایت از بیماران کلیوی در اعتراض به حذف 6 نوازنده زن گروهش پرداخت: «همه آنها خواهران خودمان هستند. این خانم‌ها در عرصه‌های زندگی کار می‌کنند و در اداره، کارخانه و در صحنه‌های اجتماعی مشارکت صد درصد جدی دارند. اینکه چطور می‌توانیم آنها را از موسیقی حذف کنیم به نظر من یک مقدار برخورنده است و جای تفکر و اعتماد بیشتری دارد».
اعمال سلیقه مدیران و اعتراض هنرمندان
خبرگزاری «ایرنا» شهریور 93 در گزارشی به اعمال سلیقه در اجرای نوازندگان زن در برخی از شهرها اشاره کرد: «با وجود مخالفت صریح دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برخی اخبار و شنیده‌ها حاکی از آن است که طی ماه‌ها و هفته‌های اخیر در بعضی از استان‌ها از حضور زنان نوازنده روی سن در کنسرت‌ها جلوگیری شده است. در همین چارچوب می‌توان به موارد زیادی از لغو کنسرت‌های خوانندگان و گروه‌های موسیقی در شهرهای مختلف از جمله تبریز، گرگان، اصفهان و دزفول اشاره کرد که دلیل اصلی آن مخالفت برخی نهادها و مسئولان آن شهرها با حضور زنان نوازنده روی سن بوده است.»
در ادامه این گزارش نمونه‌هایی از برگزار نشدن کنسرت‌ها برشمرده شده از جمله لغو کنسرت گروه «هم‌آوایان» به سرپرستی حسین علیزاده، آهنگساز و نوازنده تاز، در روزهای 23 و 24 مرداد 93 در اصفهان به دلیل حضور نوازندگان زن یا لغو کنسرت گروه «همنوازان حصار» به خوانندگی همایون شجریان در اسفندماه سال 88 در تبریز که با دخالت مدیرکل وقت ارشاد استان آذربایجان شرقی صورت گرفت.
حسین علیزاده در مرداد همان سال در انتقاد از این اقدام به ایرنا گفت: «ادارات ارشاد برخی استان‌ها صدور نهایی مجوز در شهرستان‌ها را در گرو استفاده نکردن از بانوان نوازنده در گروه می‌دانند که بر این اساس اجرای گروه هم‌آوایان (با حضور بانوان) در شهرستان‌ها امکان‌پذیر نیست.»
همایون شجریان، خواننده موسیقی سنتی، نیز پس از لغو کنسرتش به بهانه‌هایی چون بالا بودن ظرفیت سالن و نبود امکانات برای کنترل جمعیت، در نامه‌ای خطاب به هنردوستان و فرهیختگان استان آذربایجان شرقی نوشت: «متاسفم با وجود در دست داشتن مجوز رسمی اجرای کنسرت از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران و پس از گذراندن تمام مراحل اداری و امنیتی، از جمله بازخوانی اشعار کنسرت و بازشنوایی تمام کارهایی که قرار بود در این کنسرت اجرا شود، در آخرین روزهای تمرین با مخالفت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی مبنی بر حضور دو نوازنده زن در گروه همنوازان حصار مواجه شدیم؛ به طوری که عنوان گردید چنانچه خانم‌ها حذف و یا جایگزین گردند مجوز این کنسرت بلافاصله صادر خواهد شد و دیگر مشکلی وجود نخواهد داشت.»
زنان خارجی می‌توانند بنوازند
گروه «عرفان» یکی دیگر از گروه‌های موسیقی بود که مهرماه 93 برای اجرای صحنه‌ای به مشکل برخورد. به گفته خبرگزاری «ایسنا»، این گروه قرار بود در هنرسرای «خورشید» اصفهان روی صحنه برود، اما اجرایش به دلیل حضور نوازندگان زن لغو شد. این گروه موسیقی در آیین افتتاح اجلاس میراث فرهنگی ناملموس برخلاف وعده مسئولان، بدون حضور نوازندگان زن خود به اجرای موسیقی پرداخت اما پس از این رویداد به اعضای گروه قول داده شد تا در هنرسرای «خورشید» با حضور همه اعضا و نوازندگان زن به اجرای برنامه بپردازند. این در حالی است که در هنرسرا نیز از روی سن رفتن زنان جلوگیری شد و این اتفاق در شرایطی رخ داد که در زمان برگزاری این اجلاس، زنان کره‌ای در هنرسرای خورشید هم نواختند و هم خواندند.
از دیگر کنسرت‌های لغوشده در همین زمینه می‌توان به برگزار نشدن کنسرت گروه موسیقی «سپید و سیاه» به خوانندگی وحید تاج در شهر دزفول در بهمن 92 اشاره کرد که هیچ نهادی مسئولیت لغو آن را نپذیرفت و علت لغو آن مخالفت عده‌ای از روحانیان و متدینان شهر عنوان شد. محمدعلی قاضی دزفولی، امام جمعه دزفول، در آن زمان با اشاره به رعایت آنچه او «شأن، جایگاه و حساسیت مردم و علما و شخصیت‌های مذهبی استان» نامید گفت: «در برگزاری کنسرت نباید از نوازندگان زن استفاده شود.»
سال 92 نیز سالار عقیلی، سرپرست گروه «قمر»، در این باره گفت: «این اولین بار است که در اصفهان کنسرت برگزار می‌کنیم چراکه تلاش‌های گذشته‌مان به هدف نرسید. یک اتفاق نادر هنوز مرا در شوک نگه داشته است چون من نتوانستم گروهم را کامل در اختیار داشته باشم؛ به من گفته شد که بانوان در اصفهان نمی‌توانند روی سن بنوازند.»
در مقابل محمد قطبی، مدیرکل فرهنگ و ارشاد استان اصفهان، در آن دوره درباره ممانعت حضور زنان نوازنده توضیح داد: «وقتی از یک خواننده برای برگزاری کنسرت در اصفهان دعوت می‌شود، باید خودش را با شرایط اصفهان هماهنگ کند. تاکنون نیز این موضوع سبب بروز مشکلی نشده است، چراکه طبق آمار سال گذشته 212 کنسرت در اصفهان مجوز اجرا دریافت کردند که از این تعداد، تنها بین 10 الی 12 کنسرت مربوط به گروه‌های خارج از استان و بقیه مجوزها متعلق به گروه‌های استانی بوده است.»
مشکلات نوازندگی زنان کمرنگ‌تر شده اما همچنان وجود دارد
خبر مشکلات نوازندگان زن در شهرستان‌ها به خصوص در استان اصفهان مدتی است که از تب و تاب افتاده است. شاید یکی از آخرین نمونه‌هایی که بحثش به میان آمد گلایه سرپرست گروه موسیقی کاشان و مدیرعامل خانه موسیقی در سال 97 است که پیشتر به آن اشاره شد، اما پیگیری‌های اعتمادآنلاین نشان می‌دهد با وجود اینکه به این مساله کمتر در رسانه‌ها پرداخته شده است اما دلیلی بر حذف یا رفع آن نیست.
چنان‌که علیرضا عامری‌مقدم ، سرپرست و رهبر ارکستر زهی کاشان (ماهور)، در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین توضیح داد، در اجرای اخیرشان که در هتل عامری‌های کاشان در دوران کرونا به صورت آنلاین برگزار کرده‌اند نوازندگان زن مجبور شده‌اند در ردیف عقب قرار بگیرند تا کمتر دیده شوند.
نیلوفر میرلوحی ، نوازنده گیتار و مدرس موسیقی ساکن اصفهان، نیز در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین عنوان کرد که ممانعت‌ها و محدودیت‌ها برای نوازندگان زن برای اجرا روی صحنه باعث شده است گروه‌های موسیقی تمایلی به حضور آنها در گروه‌شان نداشته باشند و حتی برخی از نوازندگان زن به خاطر اینکه بتوانند کارشان را ادامه دهند به شهرهای دیگر مهاجرت کنند.
در همین حال به سراغ پیروز ارجمند، آهنگساز و نوازنده، رفتیم که از دی‌ماه 1392 تا تیرماه 1394 مدیر دفتر موسیقی وزارت ارشاد بود؛ برهه‌ای که به دلیل لغو گسترده کنسرت‌ها و ممنوعیت حضور نوازندگان زن روی صحنه، طی چند سال اخیر یکی از خبرسازترین دوره‌ها در حوزه موسیقی به شمار می‌رفت.
ارجمند که در همان دوران هم بارها از غیرقانونی بودن لغو کنسرت‌ها یا ممانعت از به روی صحنه رفتن نوازندگان زن سخن گفته بود به اعتمادآنلاین گفت: «هر نوع استثنایی در اجرای کنسرت‌ها اعم از تفکیک جنسیتی، عدم حضور بانوان، عدم اجرای یک کنسرت یا هرچه غیر از قوانین مصوب وزارت ارشاد یا مجوزهای رسمی که دفتر موسیقی صادر می‌کند، بخواهد انجام شود یک راه بیشتر ندارد و آن هم مصوبه شورای فرهنگی عمومی استان است چون در قوانین کشوری ممنوعیت و محدودیتی درباره بانوان نوازنده و همخوان روی صحنه نداریم.»
دست یافتن به نقاط بهتر
مجموعه مشکلات، ممانعت‌ها و محدودیت‌هایی که بر سر راه نوازندگان زن در شهرستان‌هایی همچون اصفهان قرار دارد باعث شد نظر محمد اللهیاری فومنی، مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، را نیز جویا شویم.
هرچند بیش از 2 هفته از ارسال پرسش‌هایمان می‌گذشت و پنج سوال مطرح شده بود مبنی بر اینکه: چه اقداماتی برای رفع مشکل حضور نوازندگان زن روی حصنه انجام شده و آیا این مشکل برطرف شده است؟ استدلال یا صحبت مخالفان حضور زنان نوازنده روی سن چیست و آیا وزارت ارشاد مذاکره‌ای با علمای دینی استان‌ها برای رفع این تنش‌ها داشته است؟ آیا وزارت ارشاد یا دفتر موسیقی قوانینی مربوط به ساعات برگزاری کنسرت برای بانوان دارد یا سالن‌ها بر اساس مزایای اقتصادی و اجتماعی چنین زمانی را به زنان اختصاص می‌دهند؟ و...
اللهیاری در نهایت در متنی به صورت کلی به اعتمادآنلاین چنین پاسخ داد: «در حوزه موسیقی در طول سال‌های پس از انقلاب، گفت‌وگوهای غیرمستمری میان نهادهای سیاست‌گذار، نهادهای دینی، نهادهای اجرایی، هنرمندان و مردم صورت گرفته است. مستمر نبودن این گفت‌وگوها باعث شده در برخی موارد توافق‌ها و مفاهمه‌هایی صورت پذیرد، اما در مواردی که احتیاج به گفت‌وگوهای عمیق‌تر، اقناع بهتر، ترسیم افق‌های مشترک و روش‌یابی‌های دقیق‌تر بوده، مسائل نیمه‌کاره رها شده است.»
او با گفتن اینکه «این توفیق یا عدم توفیق‌ها در درک متقابل و رسیدن به راه‌حل‌های مورد توافق، در همه استان‌ها یکسان نبوده است» افزوده: «ایران کشوری با زیست‌بوم متنوع و فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های محلی فراوان است و نمی‌توان برای موضوع واحد، نسخه واحدی نیز تجویز کرد. چه آنکه نگاه به بانوان در نقاط مختلف کشور متاثر از زیست بانوان در آن منطقه جغرافیایی خاص است و همگی نیز آرای محترمی است.»
مدیرکل دفتر موسیقی درباره فعالیت زنان توضیح داده: «نوع نگاه به فعالیت‌های اجتماعی بانوان در نقاط مختلف کشور علاوه بر نگاه دین مبین اسلام به زن و ریحانه دانستن او، می‌تواند گاهی ناشی از نگاه به زن در خرده‌فرهنگ‌ها هم باشد. پس نباید بین این 2 خلط کرد و هر مساله‌ای را به دین و نگاه علمای دین نسبت داد. اساساً خاصیت فقه شیعه و پویایی مجتهدان دینی، چراغ راه دین اسلام در طول قرون مختلف بوده است.»
او سپس به موضوع حضور نوازندگان زن روی صحنه اشاره می‌کند: «مساله اجراهای موسیقایی بانوان هم با تدوین ضوابط دقیق‌تر، گفت‌وگوهای اقناعی بیشتر، تمهید شرایط مناسب‌تر برای صیانت از جایگاه بانوان، منطبق با دیدگاه‌های اسلام، می‌تواند به نقاط بهتری دست یابد.»
اللهیاری در پایان درباره ساعت اجرای کنسرت‌های ویژه بانوان، که معمولاً ساعت‌های به اصطلاح مرده روز است، می‌گوید: «در حال حاضر اجراهای مخصوص بانوان با حضور صرفاً بانوان و ضوابط خاص در حال اجراست. اختصاص ساعات خاص به اجراهای بانوان هم به جهت راحتی بیشتر بانوان و عدم تداخل اجراهای آنان با سایر برنامه‌ها و اجراهاست.»
دیدگاه تان را بنویسید