اکنون بهترین فرصت است تا تئاتر را از سالن‌ها به اجتماع بیاوریم / «شب سیصد و شصت و ششم» را در فضای باز برگزار می‌کنیم

اعتمادآنلاین| ‎ تبسم کشاورز- یکی از مهم‌ترین تاثیرات ویروس کرونا در حوزه فرهنگ و هنر خود را نشان داد. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم در میان رشته‌های هنری، تئاتر بیشترین آسیب را از شیوع ویروس کرونا دید؛ به عنوان مثال شرایط اجرای نمایش با اکران فیلم در سینما کاملاً متفاوت است و همین کار را برای تئاتری که نفسش پیش از شیوع کرونا هم به شمارش افتاده بود سخت و سخت‌تر کرد.

یه گزارش اعتمادآنلاین، تعطیلی سالن‌های نمایش، توقف نمایش‌ها، هزینه‌های اجاره ملک، نگهداری تماشاخانه‌ها، حقوق کارکنان و معیشت آنها همه و همه معضلاتی است که شیوع ویروس کرونا برای تئاتر به بار آورد.

در این شرایط بود که از همان روزهای پایانی اسفند به ویژه در نوروز فعالیت هنرمندان تئاتر در فضای مجازی نمود بیشتری پیدا کرد. برخی اجراهای زنده تئاتری داشتند و عده‌ای دیگر هم فیلم تئاترهای قدیمی‌شان را به صورت آنلاین منتشر کردند.

با وجود تمام این مسائل در خردادماه، با از سرگیری دوباره فعالیت مراکز فرهنگ و هنری، باز مشکلاتی به وجود آمد؛ شیوه‌نامه‌ای ارائه شد متشکل از بندهایی همچون: استفاده 50 درصد از ظرفیت سالن‌ها، فاصله‌گذاری میان تماشگران و بی‌تدبیری نسبت به عوامل پشت صحنه، حداقل فاصله‌ یک متری و مواجه نشدن چهره به چهره بازیگران تئاتر در صحنه و اتاق گریم، تذکر مسئولان سالن‌ها به عطسه و سرفه تماشاگران و... که مورد اعتراض و انتقاد عده‌ای واقع‌ شد و وضعیت تئاتری که در خطر بود را سرخ‌تر از قبل کرد.

حال با در نظر گرفتن تمام ابعاد این قضیه برای برون‌رفت از این تعطیلی‌ها و راکد نماندن اجراها باید چه چاره‌ای اندیشید؟ دوباره باز کردن پای مخاطب به تماشاخانه‌ها و جلب اعتماد آنها چگونه حاصل می‌شود؟ سلامت هنرمند و مخاطب کجای این داستان قرار دارد؟ تمام اینها معضلاتی است که کرونا برای تئاتر به وجود آورده است.

در این بین عده‌ای چون علی اتحاد، نویسنده و هنرمند هنرهای اجرایی و دیداری، که طی سال‌های گذشته ده‌ها اجرا و نمایش ویدئو داشته و با رسانه‌های متنوعی همچون پرفورمنس آرت، ویدئو آرت، اینستالیشن آرت، اودیو آرت، دیجیتال مدیا، ویدئو-اینستالیشن و تئاتر کار کرده در حال تمرین با اعضای گروهش است تا نمایش «شب سیصد و شصت و ششم» را 2 هفته دیگر در فضای باز و کافه‌های «عمارت نوفل‌لوشاتو» برگزار کند.

اتحاد که پیش از این نمایش «مرثیه‌ای برای کتاب‌سوزی‌ها» را اجرا کرده، در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین راجع به وضعیت تئاتر بعد از کرونا، اجرا در فضاهای باز و نمایش «شب سیصد و شصت و ششم» صحبت کرده که متن این گفت‌وگو را در ادامه خواهید خواند.

***

*اوضاع تئاتر قبل از کرونا هم بین «بودن و نبودن» بود. حالا با این شرایط هنر تئاتر در ایران چه وضعیتی پیدا کرده است؟ کمی درباره این معضلات بگویید؟

کمی راجع به این «بودن و نبودن»‌ مشکوکم. راستش تئاتر ایران طی سال‌های قبل یک‌کاسه بود؛ یعنی همه‌ اشکال تجربه‌ نمایشی در ایران به صورت کلیتی یکپارچه در نظر گرفته می‌شد. به طور معمول کشورهایی که چرخه‌های معمول تئاتری دارند در 2 شاخه‌ اصلی فعالیت می‌کنند: یکی نمایش‌هایی که با الگوهای پذیرفته‌شده اجرا می‌شوند و به طور معمول مخاطب‌شان عموم مردم‌ است. و دوم اجراهای تجربی که تلاش می‌کنند مرزهای پهنه‌ هنر را جابه‌جا کنند. در ایران سال‌های پیش چنین تقسیم‌بندی‌ای‌ موجود نبود. گاهی در میانه‌ روال طبیعی تئاتر آثار تجربی جدی هم دیده می‌شد، اما بیشتر آثار در تلاش برای بازسازی استانداردهای مرسوم نمایشی بودند. در 10 سال گذشته با شکل‌گیری چرخه‌ اقتصادی تئاتر خصوصی بستری برای تئاتری که مخاطب عمومی دارد بازتر شد، اما تئاتر تجربه‌گرا همچنان عرصه‌ای برای ارائه در اختیار ندارد.

امروز که شیوع کووید-19 شرایط جهان را دگرگون کرده است طبیعتاً کار هر 2 دسته سخت‌تر شده؛ به ویژه تئاتر تجربی از این ماجرا لطمه‌ جدی‌تری دیده است. با این همه همان‌طور که همواره راهی برای بقا پیدا کرده‌ایم از این پس هم خیال می‌کنم که چنین راهی در دسترس خواهد بود.

*از یک سو سلامت هنرمند و از سوی دیگر جان و سلامت مخاطب اهمیت دارد، با وجود این، آیا دوباره به روی صحنه بردن نمایش‌ها از نگاه شما کار درستی است؟ پیشنهاد شما در این وضعیت چیست؟

طرح فاصله‌گذاری اجتماعی در سالن‌های نمایش به باور من از اساس نادرست است. من تخصصی در این زمینه ندارم، اما با توجه به اینکه پیرو آمار، 30 درصد مبتلایان به ویروس کووید-19 هیچ علامتی ندارند پس قطعاً بخشی از بازیگران و مخاطبان هر اثر، مبتلایان به بیماری کرونا خواهند بود. این دسته از افراد با تب‌سنجی هم قابل تشخیص نیستند.

در عین حال ممکن است بیماری در مراحل 2 هفته‌ آغازین باشد. حالا تصور کنید که عده‌ای -بر فرض 50 یا 100 نفر- در سالنی دربسته به مدت حداقل یک ساعت نشسته‌اند. طبیعتاً شیوع تشدید می‌شود.

با این اوصاف، فکر می‌کنم این روزها بهترین فرصت برای بیرون آوردن تئاتر از سالن‌ها و بردنش به صحنه‌ عمومی اجتماع باشد.

*اگر بخواهیم دوباره اجراها به روی صحنه بروند، چگونه می‌توانیم استقبال و اعتماد مخاطب را جلب کنیم؟

اجرای نمایش در بسترهای شهری همان‌طور که پیشتر گفتم، نه تنها کار در شرایط شیوع را برای اهالی تئاتر ایران ممکن می‌کند که قطعاً سبب خواهد شد دامنه مخاطبان نمایش در ایران گسترش یابد. شخصاً فضاهای غیرمتعارف را برای اجرای نمایش بیشتر می‌پسندم که حتماً درباره‌اش توضیح خواهم داد. با این همه فضاهای متعارف و در عین حال سرباز بسیاری در تهران و شهرستان‌های ایران ساخته شده که سال‌هاست کم‌استفاده یا حتی بلااستفاده باقی مانده‌اند. امروز بهترین فرصت برای استفاده از این فضاهاست. برای مثال بیشتر پارک‌های تهران «آمفی‌تئاتر» یعنی تماشاخانه‌ی روباز دارد. جاهای دیگری هم هست؛ مثلاً تئاتر روباز کانون پرورش فکری در خیابان وزرا یا کاخ سعدآباد و بسیاری دیگر.

*کمی درباره نمایش «شب سیصد و شصت و ششم» که قرار است به روی صحنه ببرید توضیح می‌دهید؟

تمرین این نمایش از شهریور 98 آغاز شد. ما کار اجرا را از اواخر آبان 98 آغاز کردیم که در اسفندماه متوقف شد. با این حال به واسطه‌ ابزارهای دیجیتالی گروه را کنار هم نگه داشتیم و بلافاصله پس از بازگشایی پلاتوهای تئاتر، تمرین‌ها را از سر گرفتیم. شیوه‌ کار من در سالیان اخیر بدین گونه است که مراحل تمرین را متناسب‌ با فضاهای مختلف پیش می‌برم؛ یعنی گروه طی تمرین آمادگی خواهد داشت که آن اجرای به خصوص را در هر فضایی اجرا کند. مثلاً سال گذشته اجرای «شب سیصد و شصت و ششم» را در تماشاخانه‌ آژمان و در تماشاخانه‌ دیوار چهارم ارائه کردیم و بعد با تغییر جدی در شیوه‌ اجرایی آن را در چهار طبقه‌ «گالری ایوان» به صورت متحرک و در میان مخاطبان، باز اجرا کردیم.

حالا هم قصد داریم این کار را در فضای باز اجرا کنیم. نخستین اجراها 2 هفته‌ دیگر در فضای باز و کافه‌های «عمارت نوفل‌لوشاتو» برگزار می‌شود. خیال می‌کنم هنرمند باید بتواند هر گوشه‌ای از این جهان را آن‌طور که دوست دارد تغییر دهد و دست‌کم برای چند ساعت از آن خود کند. هرچه نباشد، هنرمندان فاتحان خیالی جهان‌اند.

*از نگاه شما در این شرایط کرونایی برای پیشگیری از زیان‌های اقتصادی هنرمندان و توجه به معیشت آنها چه باید کرد؟

هنرمند، به ویژه اگر که مستقل هم باشد، همواره در کشور ما زیست اقتصادی دشواری دارد. نه اینکه لزوماً فقیر باشد، اما برای کسب درآمد باید تلاشی مضاعف کند. حقیقت این است که در کشورهای پیشرفته‌ جهان دولت تسهیلاتی به شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی می‌دهد تا آنها را برای سرمایه‌گذاری روی هنر و به ویژه هنر مستقل مشتاق‌تر کند. در کشوری مثل کشور ما اما در شرایط عادی هم چنین تمایلی وجود ندارد. در دوران شیوع کووید-19 به نظرم دیگر زمان آن رسیده که گروه‌های تئاتری کنار هم قرار بگیرند و با فعالیت‌ صنفی امکان ایجاد چرخه‌های اقتصادی تازه را فراهم کنند. واقعیت این است که اگر چرخه‌های اقتصادی مرسوم هنر در ایران به درستی کار می‌کردند، نتیجه آن چیزی نبود که تاکنون تجربه‌ کرده‌ایم. امیدوارم بحران شیوع اهالی این حوزه را یک بار هم که شده در کنار هم و دوشادوش یکدیگر قرار دهد تا تلاشی تازه را آغاز کنند؛ هرچند همین حالا هم باید اضافه کنم که چنین رخدادی بعید است. ما سرزمینی هستیم که الگوهای فعالیت انفرادی در آن تسلط بیشتری دارد.

*خیلی از کارشناسان حوزه نمایش درایران معتقدند تئاتر از منظر دولت هیچ‌گاه حرفه شمرده نشده، نگاه شما به این قضیه چیست؟

حمایت دولتی در حوزه‌ فرهنگ از سال 1387 تاکنون هر روز کمتر و کمتر شده است. 2 دولت اخیر هر سال بخش‌هایی از سازوکارهای حمایتی از تولید هنر در بخش خصوصی را حذف کرده‌اند. ماجرا از تئاتر آغاز شد و بعد به سینما و مطبوعات و چاپ و نشر کتاب رسید. حالا هم که گفت‌وگو بر سر محدودیت‌های بیشتر است. در دوران شیوع کووید-19هم دولت خودش را از معادله کنار کشید.

در آغاز از گروه‌های آسیب‌دیده‌ تئاتر و ناشران ثبت‌نام کردند. بعد اسامی را منتشر کردند و وعده دادند که کمک‌هزینه‌‌ای برای جبران بخشی از آسیب‌ اقتصادی ایشان ارائه می‌کنند که همان‌طور که می‌دانید این موضوع مشمول مرور زمان شد. حالا هم که «ستاد ملی کرونا» دستور به تعطیلی اماکن عمومی می‌دهد ولی وزارت ارشاد این موضوع را به نهادهای مرتبط بخشنامه نمی‌کند؛ این یعنی چه؟ یعنی تمامی مسئولیت بر گردن هنرمندان گذاشته شده است؛ یعنی بالادستی‌ها گفته‌اند به خاطر سلامت مردم باید تعطیل کنید، اما هنرمندان نکردند! این یعنی یک بام و دو هوا.

*پخش فیلم‌ ‌‌تئاترها همچنان محل بحث اهالی تئاتر است، اتفاقی که خیلی‌ها معتقدند می‌تواند به شرایط فعلی کمک کند و راه‌حل خوبی باشد. نگاه شما چیست؟

فیلم‌تئاتر مدیوم مهمی است. هم برای ثبت آنچه اجرا شده و حالا دیگر برای تماشای آن راهی جز تماشای مستندات ویدئویی نیست و هم برای مخاطبان سراسر کشور که نمی‌توانند اصل کار را ببینند. با این حال فیلم‌تئاتر نسخه بدل تئاتر نیست؛ یعنی نمی‌شود گفت از ثبت ویدئویی تئاتر به جای تئاتر زنده استفاده کنید! این یک چیز است و آن یک چیز دیگر.

با این حال خیال می‌کنم که باید بسیار جدی‌تر به این موضوع پرداخته شود. همین حالا دارم تلاش می‌کنم اجرای تازه‌ام را به شکلی کاملاً متفاوت ثبت کنم؛ یعنی نه دقیقاً آن‌طور که روی صحنه است چون اجرای «شب سیصد و شصت و ششم» کاری تعاملی است و اجرا به 1296 حالت قابل تغییر است. به این شکل که مخاطبان در هر اجرا پنج بار تاس می‌ریزند و با هر تاس چندین حالت اجرایی از پیش تعیین‌شده جایگزین می‌شود. طبیعتاً این شکل اجرایی در مدل‌های مرسوم فیلم‌تئاتر قابل ارائه نیست.

*در حال حاضر مشغول چه کارهایی هستید؟

این روزها هم به تمرین نمایشم در فضای باز می‌پردازم هم پروژه‌ «تن‌/خوانی» که پروژه‌ای تجربی‌ است را ادامه می‌دهم. از سوی دیگر مشغول‌ انجام کارهایی هستم که به طور معمول در هفته‌های نخست انتشار کتاب ‌تازه‌ام انجام می‌دهم. هفته‌ گذشته «نامه‌هایی بر دوش تندباد» رمان تازه‌ام منتشر شده که باید برای گفت‌‌وگوها و رونمایی‌ها و غیره برنامه‌ریزی و هماهنگی‌هایی انجام شود. در عین حال نسخه‌ صوتی «منظومه‌ پیامبر نامبعوث» هم چندی پیش به صورت مجازی وارد بازار شده که حالا باید دست‌به‌کار تولید نسخه‌ فیزیکی آن شوم.