چرا وقتی خوشنویسان ایرانی در ارسیکای ترکیه جایزه می‌گرفتند، غافلگیر نشدیم؟

اعتمادآنلاین| سحر آزاد- اردیبهشت سال 98 جامعه هنری، مسرور و خوشحال از موفقیت خوشنویسان ایرانی بود که در یازدهمین مسابقات ارسیکا در ترکیه رتبه آورده بودند.

سیدمجتبی حسینی، معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، همان روزها در پیامی نوشت: «درخشش 18 هنرمند خوشنویس ایران اسلامی در خط نستعلیق، محقق، ثلث، نستعلیق جلی و کوفی بیانگر ظرفیت و توانمندی هنرمندان خوشنویسی ایران اسلامی در منطقه است.»

به گفته او، در سال‌های اخیر، برنامه‌ها و طرح‌هایی در زمینه هنرهای اسلامی از سوی کشورهای منطقه اجرا شده است، اما کسب بیشترین رتبه‌ها توسط هنرمندان ایران در این رویداد و حتی در خطوطی که خاستگاه ایرانی ندارد، حاکی از آن است که همچنان هنر خوشنویسی در کشور ما بالنده است و ضرورت دارد از این ظرفیت برای حفظ و تقویت جایگاه ایران در منطقه و کشورهای جهان اسلام بهره گرفته شود.

با این حال کمی بیش از یک سال از این سخنان نگذشته است که خوشنویسی بار دیگر خبرساز شده، این بار اما نه از روی خوش روزگار.

علی‌اصغر مونسان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در نامه‌ای به استانداران 31 استان، مراتب ثبت میراث فرهنگی ناملموس «هنر خوشنویسی» را در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس ابلاغ کرد.

خیز ترکیه برای ثبت خوشنویسی در یونسکو

این ابلاغ در حالی صورت می‌گیرد که خوشنویسی در 2 ماه گذشته روزهای شلوغی را پشت سر گذاشته است. هنرآنلاین در گزارشی به نقل از سایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه و روزنامه صباح دیلی، به ثبت «خوشنویسی اسلامی» به عنوان میراث ناملموس کشور ترکیه در یونسکو اشاره کرد.

بر همین اساس، ترکیه در 25 مارس 2020 (6 فروردین 1399) پرونده «خوشنویسی اسلامی» را با شماره 1684 در فهرست یونسکو برای بررسی در سال 2021 ثبت کرده است.

چندی پس از آن محمدحسن طالبیان، معاون میراث‌فرهنگی کشور، با اشاره به اینکه ترکیه پرونده‌ای را با عنوان «خوشنویسی اسلامی» برای سال 2021 به یونسکو ارائه داده، از اعتراض ایران به این کار خبر داد: «هر کشوری می‌تواند میراث‌ فرهنگی ناملموس خوشنویسی کشور خود را ثبت کند، اما صفت «اسلامی» در واقع به گستره‌ای بیش از کشور ترکیه اشاره دارد و این خلاف کنوانسیون 2003 حراست از میراث فرهنگی ناملموس است.»

به گفته او، ایران نیز برای سال 2021، پرونده خوشنویسی خود را در چارچوب فهرست اقدامات خوب پاسداری برای یونسکو ارسال کرده است و کشورهای عربی نیز برای سال 2021، پرونده‌ای را با عنوان خوشنویسی عربی برای یونسکو ارسال کرده‌اند.

همزمان با نشر این اخبار بسیاری از خوشنویسان نسبت به این اقدام ترکیه اعتراض کردند و غلامحسین امیرخانی، رئیس انجمن خوشنویسان ایران، در واکنش به این موضوع به هنرآنلاین گفت: «در انجمن خوشنویسان در حال تدوین یک بیانیه محکم و مستدل هستیم تا با استناد به دلایل و شواهد تاریخی، جایگاه کهن خوشنویسی در ایران را معرفی کنیم.»

او در ادامه بازگو کرد که مسابقات خوشنویسی برگزارشده در این کشور انعکاس بین‌المللی دارد و ترکیه با استناد به همین فعالیت‌های حمایتگرانه از سوی سازمان کنفرانس اسلامی، برای ثبت خوشنویسی اسلامی به نام این کشور اقدام کرده است.

امیرخانی البته مهرماه سال 97 هم در نشست خبری هفته خوشنویسی درباره برگزاری مسابقات از سوی ترکیه گفته بود: «حدود سه دهه است که در استانبول ترکیه شاهد برگزاری جشنواره و حراجی‌هایی به عنوان مرکز هنر خوشنویسی هستیم. در اوایل امر حتی ایرانی‌ها به عنوان داور برای این جشنواره‌ها انتخاب نمی‌شدند و ما آبونمان پرداخت می‌کردیم. می‌توان گفت چند دوره اول بدون حضور داوران ایرانی برگزار شد. این در حالی است که خط و خوشنویسی ما جایگاه ویژه‌ای در دنیا دارد، اما به دلیل کوتاهی مسئولان در عرصه هنر سابقه تاریخی و هنری ما در عرصه خوشنویسی تحت‌الشعاع قرار گرفت.»

جایزه‌های همسایه برای ایرانی‌ها

ترکیه در حالی برای ثبت خوشنویسی اسلامی در یونسکو اقدام کرده که در چند دهه گذشته سرمایه‌گذاری‌های زیادی در این زمینه انجام داده است. با وجود اینکه خط نوشتاری و رسمی این کشور سال‌هاست تغییر کرده و عملاً خطوطی که در خوشنویسی به کار گرفته می‌شود در زندگی روزمره مردم این کشور کارایی ندارد، اما ترکیه مرکز برگزاری مسابقات ارسیکا است که یکی از برنامه‌های مدون و تاثیرگذار خوشنویسی در میان کشورهای منطقه به شمار می‌رود و همان‌طور که امیرخانی نیز اشاره کرده، این کشور با اتکا بر چنین پیشینه‌ای خود را در این زمینه معرفی کرده است.

چنان‌که در سایت ارسیکا (IRCICA) آمده است، این سازمان فعالیت خود را به عنوان اولین ارگان فرعی سازمان کنفرانس اسلامی که با فرهنگ سروکار داشت آغاز کرد. تاسیس آن توسط ترکیه در هفتمین کنفرانس اسلامی وزیران خارجه که در سال 1976 در استانبول برگزار شد پیشنهاد شد و به تصویب رسید.

یکی از برنامه‌های این سازمان برگزاری مسابقات خوشنویسی ارسیکاست که هر سه سال یک بار در استانبول برپا می‌شود و نه تنها در یازدهمین دوره آن که سال گذشته برگزار شد، بلکه در بیشتر دوره‌ها، خوشنویسان ایرانی از برگزیدگان بوده‌اند، همچنان که موفقیت خوشنویسان ایرانی در یازدهمین دوره پیش از این ذکر شد.

عباس اخوین چهره ماندگار و یکی از خوشنویسان شناخته‌شده نیز با تاکید بر اینکه بسیاری از شاگردانش در این سه‌سالانه مقام آورده‌اند درباره یکی از دوره‌هایی که خودش در این مسابقه حضور داشت به اعتمادآنلاین گفت: «چند سال قبل به عنوان استاد پیشکسوت به این رویداد دعوت شدم. قرار بود از برندگانی که تا آن سال جایزه گرفته بودند تقدیر شود. استاد میرعماد در زمان حیات برای مدتی به آن سمت رفته بود و شاگردانی داشت.»

او ادامه داد: «خوشنویسان ترک هم شیوه استاد را خیلی خوب می‌نوشتند، اما چند سالی است که شیوه نستعلیق را تغییر داده‌اند که اصلاً خوب نیست اما همان سال که من به ارسیکا دعوت شده بودم، به همان افرادی که با این شیوه نستعلیق کار می‌کردند، عنوان استادی دادند. چه بگویم که ما متاسفانه از چنین جریان‌هایی عقب هستیم.»

الهه خاتمی ، از استادان انجمن خوشنویسان که مدرک اولین استادی زن در خط نستعلیق را در سال 86 کسب کرده، یکی دیگر از خوشنویسانی است که در سمپوزیوم بانوان خوشنویس در ترکیه شرکت کرده است.

او نیز برگزاری دوسالانه‌ها و جشنواره‌های معتبر با جایزه‌های خوب و حمایت مسئولان عالیرتبه را از جمله عواملی برشمرد که خوشنویسان را برای حضور در ترکیه جذب کرده است. به گفته خاتمی، ترکیه با هزینه در این مسیر و تبلیغات زیادی که انجام داده است خود را در زمینه خوشنویسی معرفی کرده و حالا هم قصد دارد با تکیه بر چنین برنامه‌هایی برای ثبت خوشنویسی بهره‌برداری کند.

ششمین دوره ارسیکا، میرعماد نام‌گذاری شد

سه‌سالانه خوشنویسی ارسیکا از 1986 در ترکیه برگزار و در هر دوره نیز نام یکی هنرمندان شناخته شده روی آن گذاشته می‌شود. این رویداد در ششمین دوره خود با نام «میرعماد» از مشهورترین خوشنویسان تاریخ برگزار شد که اهل ایران بود.

البته در آیین تجلیل و اهدای جوایز 12 هنرمند خوشنویس برگزیده یازدهمین دوره مسابقه بین‌المللی خوشنویسی ارسیکا در اردیبهشت سال گذشته در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی این موضوع در میان آمد، اما بدون اینکه خالد ارن، رئیس سازمان بین‌المللی ارسیکا، اشاره‌ای به ایرانی بودن آن داشته باشد.

به گزارش ایسنا، او در بخشی از این مراسم گفت: «تمام خطاطان مسلمان از همه کشورهای دنیا در این مسابقه شرکت می‌کنند. هر دوره مسابقه نیز به نام یکی از خوشنویسان برجسته تاریخ هنر اسلامی است. به عنوان مثال ششمین دوره این مسابقات با نام میرعماد الحسنی برگزار شد.»

همچنین باید به این نکته هم توجه کرد که خط نستعلیق ایرانی، که یکی از برجسته‌ترین انواع خطوط خوشنویسی محسوب می‌شود، از دوره هشتم به این رویداد اضافه شده است.

جلیل رسولی که در چندین دوره برگزاری مسابقه ارسیکا در ترکیه حضور داشته پس از برگزاری نهمین دوره درباره خط نستعلیق ایرانی در این مسابقه به خبرگزاری فارس گفت: «در دوره‌های قبل، نمونه‌ای از خط نستعلیق جلی که به شیوه یساری‌زاده معروف است در این مسابقه مورد توجه بود که این شیوه خط نستعلیق از نظر خوشنویسان ایرانی کاملاً مردود است و من با حضورم در این مسابقه، توجه آنها را به خط نستعلیق ایرانی جلب کردم.»

مهاجرت خوشنویسان ایرانی

حضور خوشنویسان ایرانی در ارسیکا تنها محدود به این رقابت نمانده و در سال‌های اخیر تعدادی از خوشنویسان کشورمان به این کشور مهاجرت کرده‌اند. خبرگزاری فارس طی گزارشی در تیرماه سال 97 در این باره نوشت: «تب و تاب مهاجرت به‌ آغوش گرم ترکیه برای خوشنویسان ایران و مشهد به‌ حدی است که بسیاری از اساتید برجسته ثلث‌نویسی را در مهاجرت مصمم و جوانان بسیاری را نیز به‌ سمت شاخه‌های ثلث و نسخ متمایل کرده، جوایز ده‌ها هزار دلاری مسابقات ترکیه حتی به‌ نفرات متوسط، پاسخی قانع‌کننده برای هنرمندی است که سال‌های سال وقت و زندگی خود را صرف خوشنویسی کرده، اما در نهایت چیزی جز بی‌توجهی و بی‌مهری ندیده است.»

در بخشی از این گزارش به نقل از هادی ذوالریاستین نعمت‌اللهی، که در مسابقات ترکیه سال 2000 مقام نخست را کسب و جایزه‌ای 700 دلاری دریافت کرده، آمده است: «وقتی هنرمند به‌ ویژه هنرمند جوان تامین نشود، تصمیم به‌ مهاجرت می‌گیرد. از نمونه‌های این مهاجرت، مهاجرت استاد جواد خوران است؛ او از خوشنویسان قوچانی است که حدود 15 سال پیش به ترکیه مهاجرت کرد.»

حالا این روزها در حالی خوشنویسان و مسئولان میراث فرهنگی ایران در تب و تاب ثبت خوشنویسی و حفظ این هنر به نام کشورمان هستند که از قرائن و شواهد می‌شد تا حدودی اقدام ترکیه برای معرفی خوشنویسی به نام خود را پیش‌بینی کرد.

با وجود افسوس و عصبانیت از این کار ترکیه در داخل ایران، اما با توجه به پیشینه چنین اقداماتی، در موارد دیگری درباره میراث فرهنگی و هنرهای ایرانی همچنان غافلگیر می‌شویم.

وضعیت نامناسب اقتصادی برای فعالیت داخلی در زمینه خوشنویسی، جای خالی مسابقاتی که بتواند از نظر عنوان و جایزه توانایی رقابت با رویدادهای مشابه بین‌المللی را داشته باشد، نبود تبلیغات و معرفی مناسب از این هنر در گذشته فرهنگی و جایگاهش در زمانه امروز، بی‌توجهی به هنرمندان این رشته در مقایسه با دیگر رشته‌های هنری و بسیاری از عوامل دیگر مسائلی هستند که بارها از سوی استادان و کارشناسان خوشنویسی در برنامه‌ها یا گزارش‌های منتشرشده در مطبوعات بازگو شده است، اما وقتی برنامه‌ریزی درست و سیاست‌گذاری‌های کلانی در این زمینه وجود ندارد خوشنویسان ایرانی نیز در رویدادهایی همچون ارسیکا شرکت می‌کنند، رتبه می‌آورند و حتی برخی از آنها جذب زندگی در ترکیه می‌شوند.

ما نیز خوشحال از چنین دستاوردهایی با خشنودی این موضوع را جشن می‌گیریم، اما در فاصله‌ای چندساله بعد از حضور خوشنویسان ایرانی در این رقابت‌ها و اعتبار دادن به آن، با اندوه و گلایه به کارنامه ترکیه در این زمینه اشاره می‌کنیم و بار دیگر بدون تغییری به چرخه تکرار مکررات بازمی‌گردیم.