موسیقی جزیره کیش در یک آلبوم گردآوری شد

اعتمادآنلاین| آلبوم موسیقی نواحی ایران با تمرکز بر موسیقی جزیره کیش به همت محسن شریفیان از پژوهشگران و نوازندگان شناخته شده موسیقی کشورمان با نوازندگی نی انبان صالح احمد پور، عبدالله حاجی‌زاده و محمد اکبری منتشر شد.

صالح احمد پور، عبدالله حاجی‌زاده، احمد غریب، فؤاد احمد پور، محمد اکبری، مسعود احمد پور، خالد صالحی، احمد خلاده، محمد علی مجیدی، خالد حاجی‌زاده، رضا غریب، عبدالله احمد پور نوازندگان طبل و کاسر و حسن خلدون مدیر هماهنگی دیگر اعضای گروه اجرایی این آلبوم را تشکیل می‌دهند.

«یا هی»، «مچلاوی»، «خماری»، «ولدالمشایخ»، «ضلاعی»، «های موز»، «طیاری (بندری)»، «سلمان»، «یا بنات الخلیج»، «یا هی و ساحب»، «طیاحی»، «زار»، «سرتراشون»، «یاهی و دستمالی»، «یودان دان»، «توب توب یا بحر»، «وعده وعده» عنوان آثاری هستند که در این آلبوم گنجانده شده‌اند.

محسن شریفیان در بخشی از توضیحات مشروحی که به انضمام این آلبوم منتشر شده، آورده است: «جزیره کیش که، در گذشته، بیشتر آن را «قیس» می‌خواندند، یکی از جزایر مهم خلیج فارس و از توابع بندر لنگه در استان هرمزگان است.

کیش با وسعت 91 کیلومتر مربع از شمال به کرانه‌های ایران، از شرق به تنگه هرمز، از جنوب به امارات متحده عربی و از غرب به کشورهای بحرین و عربستان منتهی می‌شود. کیش هم، مانند اغلب جزایر و بنادر خلیج فارس، از گذشته‌های دور تاکنون به‌دلیل مراودت‌های دریایی و نزدیکی با فرهنگ‌های گوناگون، دست‌خوش تحولات اجتماعی و فرهنگی بسیاری بوده است.

جزیره کیش اولین جزیره در منتهی‌الیه شرقی بخشِ «شیبکوه» قدیم بوده و امروز در همجواریِ بخش شیبکوه جدید قرار گرفته است. شیبکوه، در لغت، به معنای «کوهپایه» است و این اسم به‌دلیل موقعیت جغرافیاییِ این نوار ساحلی در خلیج فارس است.

در گذشته، سواحل شیبکوه، از منطقه بنک (در 13 کیلومتری شرق دیّر) تا بندر چارک، به طول 250 کیلومتر امتداد داشته است. لازم به ذکر است که نام شیبکوهِ قدیم و مورد نظر ما تقریباً از اوایل سده بیستم کاربرد جغرافیایی و سیاسی خود را از دست داده و این منطقه هم اکنون میان دو استان بوشهر و هرمزگان قرار گرفته است.

بررسی موسیقی جزیره کیش نشانگر تأثیرپذیری آن از موسیقی نوار ساحلی شیبکوه است، اما اینکه موسیقی بومیان کیش از کدام کانون و یا هسته موسیقیِ شیبکوه شکل گرفته است و یا احیاناً خود آنها باعث شکل‌گیری این نوع موسیقی بوده‌اند، موضوع این پژوهش نیست.»

انواع موسیقی در جزیره کیش

آوازهای صید مروارید: موسیقی صید مروارید و ماهیگیری، آواهای مراسم زار و مولود خوانی، سازهای ویژه عروسی و اعیاد مذهبی، هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند که در بررسی موسیقی جزیره کیش قابل توجه هستند. آوازهای ملوانان کیشی به قدمت دریا و دریانوردی در خلیج فارس است. از این رو، بررسی نقش و سهم دریا در جزیره‌ی کیش بسیار حائز اهمیت است. در حال حاضر، اغلب آوازهای دریانوردان در جزیره کیش به لحن و زبان مادری آنها، یعنی عربی، بوده و درونمایه بیشتر آنها مدح و مدد از خداوند و پیامبر اسلام و نیز شرح دریانوردی و ذکر نام‌ها و مقاصد سفر دریانوردان است. موسیقی صید مروارید مهم‌ترین و تأثیرگذارترین بخش شعری و موسیقایی جزیره‏ کیش بوده است.

مقوله‌ای که زاده‏ مهاجرت، تهاجم، نفوذ یا هم زیستی میان گروه‌های قومی گوناگون بوده است، چراکه صید مروارید همانند دیگر فعالیت‌های تجاری، افراد بسیاری را از اقوام گوناگون چه به شکل اختیاری و چه به شکل اجباری (در قالب برده) به سوی خود کشانده است.

مراسم زار: بومیان جزیره‏ کیش، همانند سایر مناطق خلیج فارس، بر این باورند که هرگاه «زار» یا «اجنه»، به هر دلیلی، وارد کالبد فردی بشود، آن شخص را از حالت طبیعی خارج می‌سازد.

در چنین مواقعی، اگر دعا و تلقین در مورد او فایده‌ای نکرد، وی را نزد افرادی که به «بابازار» و «مامازار» معروف هستند، می‌برند تا به ‌تشخیص این افراد برای خروج زار از کالبد مریض و بهبودی او مراسمی برگزار شود. در این مراسم، اجراکنندگان با نواختن سازهای ضربی و خواندن ترانه‌های زار، همراه با رقص و حرکات موزون، حالت مریض را دگرگون می‌کنند.

سازهای مراسم زار، سه عدد طبّل، یک عدد کاسر و شش عدد «طار» (دایره) است. از مشهورترین ملودی‌ها و ریتم‌هایی که در مراسم زار جزیره‏ کیش نام برده می‌شود، می‌توان به «شامی»، «خماری»، «بانیان»، «نوبان» و «وَدویه» اشاره کرد.

قابل ذکر است که، در گذشته، زاری‌ها در کیش یک خانه‏ مخصوص به خود نیز داشتند که به دور از آبادی و مردم، مراسم‌شان را در آن خانه برگزار می‌کردند.

موسیقی عروسی: در آیین عروسی کیش، نوازنده‌ها، در حالی که پرچم رسمی کشور را در دست دارند، وارد میدان‌گاهی که از قبل برای مراسم عروسی آماده و آذین‏‬ بندی شده‌است می‌شوند. پرچم نشانه‏ جشن و شادی است و همیشه گروه نوازنده در موقع اجرای مراسم آن را به همراه دارد. با نواختنِ نی‌انبان و همراهی طبّل‌ها اهالی محل کم‏ ک‬م برای شرکت در مراسم عروسی به میدان‌گاه می‌آیند.

در گذشته‏ نه چندان دور، در جزیره‏ کیش، سردمدار گروه نوازندگان مرد در عروسی را «باب الهوا» و اعضای اصلی گروهْ او را «ولد الهوا» به معنیِ «فرزند بابا» می‌گفتند. هر آبادی یک «باب الهوا» داشت که بسیار مورد احترام مردم و شیخ محله بود. آنها در هر محل یک خانه‏ مخصوص داشتند که به آن «بیت الهوا» می‌گفتند. […] با اینکه در جزیره‏ کیش سال‌ها است که مراسم عروسی بدون باب‌الهوا و مقررات ویژه آن، برگزار می‌شود، اما می‌توان تأثیرات آن را در میان نوازندگان به‌ ‏خوبی دریافت.

سازها و نوازندگان آن‌ها: نی‌انبان که به آن «هَبّان» می‌گویند، ساز اصلی جشن‌ها و عروسی‌های کیش است. از ویژگی‌های قابل‏‬ توجه نوازندگیِ آن در کیش، همچون دیگر مناطق شیبکوه، حرکات آیینی، پوشش عربی نوازندگان، مَشک‌های بزرگ و طلایی‬ ‏رنگ، دسته‌های مستطیلی، صداهای بم، ایست‌های غیر منتظره، تزیین کمتر ساز، عدم حضور یا حضور کمرنگ خواننده، استفاده از ترانه‌ها و اصطلاحات عربی، ریتم‌های پیچیده و متنوع و همراهی تعداد بیشتر نوازندگان سازهای کوبه‌ای نسبت به دیگر مناطق جنوب ایران است. […] برای اجرای «یا هِی»، نوازنده‏ نی‌انبان به‌ تنهایی شروع به تک نوازی می‌کند. او با پای برهنه به میدان می‌رود و به دور میدان می‌چرخد و با این کار به نوعی شروع مراسم را اعلام می‌کند. سپس یکی از نوازنده‌ها که تبحر بیشتری نسبت به سایر اعضای گروه دارد، بر اساس ملودی، ریتم را شروع می‌کند و بلافاصله مابقی نوازنده‌ها ریتم طبّل او را دنبال می‌کنند. اگر در قطعه‌ای، نوازنده «کاسر» نیز نقش داشته باشد، او نیز در ادامه به شکستنِ ریتم طبّل‌ها می‌پردازد و بدین ترتیب ملودی‌های رایج این ساز، یکی پس از دیگری و با ترتیب مشخصی، نواخته می‌شود.

موسیقی زنان : موسیقی آمیخته به باورهای زنان در جزیره کیش از نکات قابل‬ ‏تأمل در شناسایی فرهنگِ باورپذیری و نگاه امیدوارانه در منطقه است. زن‌های کیشی، لالایی را «تَحوید» می‌نامند و آن را به‌ ‏زبان و لحن عربی می‌خوانند.‬

آنها برای سرگرمی کودکان خود نیز ترانه‌هایی می‌خوانند. اما مهم‌ترین بخش موسیقی زنان کیش مربوط به ترانه‌های ویژه‏ی مراسم عروسی است. آنها این مراسم و خواندن آواز را بدون حضور مردها انجام می‌دهند. در کیش به زن‌های نوازنده که غالباً سیاه پوست‌اند «دَگّاگات» می‌گویند. سازهای آنها «طار» یا همان دایره است و در این بین یک نفر نیز با چوب بر روی طبّل می‌کوبد که به‌نوعی سردمدار این گروه است و، چنانکه گفتیم، به «اُم الهوا» مشهور است.

این ضبط در سال 1398 صورت گرفته است. امید است تا در فرصتی دیگر مابقی موسیقی این جزیره ضبط یا بازسازی شود. با این حال، مجموعه‏ حاضر اولین آلبوم موسیقی منسوب به بومیان کیش در ایران است.

قطعاً کیش با سابقه‏ تاریخی و دیرینه‏ خود برای سکونت اهالی بومی، علاوه بر دارا بودن جاذبه‌های طبیعی و در حال حاضر جاذبه‌های توریستی، می‌بایستی از نظر فرهنگی و به‌ ‏ویژه موسیقایی نیز مورد توجه قرار گیرد، چراکه امروزه در سراسر دنیا گردشگری مبتنی بر موسیقی طرفداران زیادی دارد و کشورهای بسیاری با برقراری پیوند میان گردشگری و هنر موسیقی در جذب گردشگر بسیار موفق بوده‌اند.

منبع: مهر