دریغا انگشتان سحرآسای هرات

اعتمادآنلاین| گدا محمد هروی، از نوازندگان شهیر دوتار در افغانستان بود؛ او دی‌ماه امسال بر اثر سکته قلبی در 87 سالگی در هرات درگذشت.

گدامحمد را «معرف دوتار هراتی» لقب داده‌اند. گدا محمد در چندین جشنواره بین‌المللی در اروپا و امریکا دوتار نواخته و البته اتحادیه هنرمندان موسیقی هرات نیز از او به عنوان آخرین چهره شاخص موسیقی فولکلور هرات یاد کرده‌ است.

آنچه می‌خوانید گفت‌وگویی است با محمد جواد تابش درباره گدا محمد هروی تابش از موسیقیدانان و خوانندگان افغانستان و اهل هرات است؛ او از 5 سالگی به تشویق پدرش زیر نظر هنرمندان مسلکی هرات شروع به آوازخوانی کرد.

تابش تاکنون کنسرت‌هایی در کشورهای مختلف برگزار کرده و البته در برنامه‌ها و جشنواره‌های موسیقی در ایران، ترکمنستان، تاجیکستان، امارات متحده عربی، هندوستان و پاکستان نیز شرکت داشته است.

گفت‌وگو با محمد جواد تابش را درباره گدا محمد هروی، موسیقی افغانستان و جایگاه شهر هرات در موسیقی آن کشور در ادامه می‌خوانید.

*هرات را شهر دوتار می‌خوانند؛ شما به عنوان یک هنرمند از دیار افغانستان بفرمایید دوتار در هرات چه جایگاهی دارد و ساز این خطه که آقای هروی می‌نواختند، چه ویژگی‌هایی دارد؟

دوتار همان‌طورکه از نامش پیداست از قدیم دو تار داشت و سازِ مخصوص خراسان قدیم است و مربوط به تمام نقاط خراسان قدیم می‌شود اما دوتاری را که مرحوم استاد کریم هروی مشهور به «کریم بچه‌بینی» انکشاف داد به 12 جلو، 14 جلو و 18 جلو معروف است.

یعنی ایشان تعداد تارهایش را افزایش داده‌اند تا کیفیت صدا و آهنگش زیاد شود. در واقع مثل رباب تارهایی را به آن اضافه کردند که باجگی نامیده می‌شود و در هنگام استفاده از نت‌ها و پرده‌ها آن تارها به اهتزاز درآمده و کیفیت صدا چند برابر می‌شود؛ این دوتار مخصوص شهر هرات است. همین دوتار هراتی را استاد کریم هروی بزرگ‌تر ساختند یعنی به خاطر کیفیت صدای دوتار، تا 18 سیم و تار به آن اضافه کردند؛ تقریبا مثل تنبور ولی دوتار خراسانی قدیم در همه جای خراسان قدیم دو تار بیشتر ندارد.

از آنجا که شما با خراسان قدیم آشنایی دارید، می‌دانید که چه بخش‌هایی از افغانستان جزیی از خراسان قدیم بوده است و حتی سمت بلخ و بخارا وجه مشترک صد در صدی باهم دارند. مکتب دوتار کلا یک مکتب است؛ دوتار، دوتار است اما برای مثال دوتارهایی که در ترکمنستان دیدم شکلش فرق دارد اما همان دوتار است با تفاوت‌های کمی که دارد و سیستم کار کردن آنها هم تقریبا به هم شبیه است.

*اما دی‌ماه سال جاری گدا محمد هروی یکی از مهم‌ترین دوتارنوازان ولایت هرات را از دست دادیم؛ می‌گویند هرات را به دوتار می‌شناسند و گدا محمد را نیز با دوتارش. نقش و جایگاه ایشان در هنر و فرهنگ هرات و معرفی آن چه بود؟

ابتدا کوتاه از ایشان بگویم؛ استاد گدا محمد فرزند سید و خان در هرات به دنیا آمد و موسیقی را نزد استاد کریم هروی آموخت. گدا محمد همواره در ترکیب گروه‌های موسیقی در جشنواره‌های ملی و بین‌المللی در کشورهایی چون فرانسه، سوییس و بریتانیا شرکت می‌کرد. استاد گدا محمد همچنین در چند برنامه موسیقی سنتی در جمهوری اسلامی ایران هم شرکت کرده و با هنرمندان بزرگ موسیقی ایران نیز آشنا شده بود.

رادیو فرانسه و رادیو سوییس یک حلقه سی.دی از دوتارنوازی‌هایش را به ثبت رساندند. در سال 2010 میلادی با دعوت اداره موسیقی آسیا (Asian Music)، بریتیش کنسول (British Council) و هماهنگی سفارت افغانستان در بریتانیا برای اجرای کنسرت‌ها و سهم‌گیری در ورکشاپ‌های موسیقی در ترکیب یک گروه شش‌نفره از هنرمندان افغان برای دو هفته در مدارس و کنسرت‌های مختلف به اجرای موسیقی پرداختند.

گدا محمد با سایر هنرمندان از مکاتب انگلستان بازدید کرد و با ارایه تصویر واقعی از زندگی و فرهنگ مردم افغانستان به اجرای آهنگ‌های محلی پرداخت. بی‌شک نقش ایشان در معرفی مکتب و فرهنگ هرات چه در داخل افغانستان و چه در خارج این کشور و در جهان بسیار تاثیرگذار بوده چرا که هنر ایشان محدود به داخل افغانستان نمی‌شد.

*خود شما تا چه حد با ایشان ارتباط داشتید؟

بنده با استاد طی سال‌ها و بارها در مجالس و محافل یک‌جا اجرا داشتیم ضمن اینکه شخصیت بی‌نهایت مهربان و متواضع داشتند، نوازنده با دانش کامل و انگشتانی افسونگر، دوتار را نوازش می‌کردند و بنده واقعا از هنر ایشان لذت می‌بردم.

روز خاکسپاری استاد گدا محمد احساس می‌کردم دوتار هرات دفن می‌شود گرچه شاگردان زیادی دارند اما متاسفانه دیگر آن انگشتان رفت زیر خاک.

همراه ایشان سفر خارجی نداشتم ولی داخل افغانستان و هرات در محافل زیادی با هم بودیم شخصیت بسیار متواضع، آرام، بی‌غرض، مهربان و انسان دوست‌داشتنی بودند و مردم افغانستان و هرات از ایشان خاطرات بسیار زیادی دارند زمانی که من کوچک بودم آرزو داشتم روزی در کنار استاد گدا محمد باشم که این امر میسر شد و وقتی به همراه دوتار در کنار استاد گدا محمد بودم، احساس بسیار خوبی داشتم؛ استاد مثل یک کوه در کنارم بودند و وقتی کار تیمی داشتیم من کاملا آرام بودم و اجراهای‌مان همیشه زیبا می‌شدند.

درباره اینکه می‌گویید مردم افغانستان و هرات از ایشان خاطرات بسیاری دارند، بیشتر توضیح دهید. مردم چه خاطراتی با ایشان دارند چرا نزد مردم محبوب هستند آن قدر که مثلا شما در زمان کودکی آرزو داشتید کنار ایشان باشید.

خب ببینید چون نزدیک نود سال عمرشان بود و بیش از پنج یا شش دهه برای مردم هرات دوتار نواختند. استاد با داشتن 87 سال عمر بیشترین و قدیمی‌ترین آهنگ‌های محلی هرات را به یاد داشتند و می‌نواختند؛ به این دلیل ایشان نزد مردم بسیار محبوب بوده و هستند چون به نوعی خاطرات‌شان با هنر ایشان زنده می‌شود.

*گدا محمد هروی شاگرد کریم هروی معروف به پدر دوتار هراتی بودند، وجه اشتراک هنر این دو در چه هست؟

بله؛ ایشان شاگرد استاد کریم هروی بودند اما هر دو شخصیت‌های تکرار نشدنی به شمار می‌روند و در نواختن رباب هم مهارت داشتند ولی شیرینی دست هر دو استاد متفاوت بود. اکثر مردم هرات این دو عزیز را می‌شناسند.

*گدا محمد بیشتر با کدام هنرمندان اجرا داشتند؟

ایشان با هنرمندان زیادی مثل مرحوم استاد امیر محمد و استاد امیرگل ‌خوش‌نواز و استاد جلیل احمد دلاهنگ و هنرمندان داخل هرات به محافل و مجالس بسیاری می‌رفتند؛ همچنین همراه برخی بزرگواران مثل استاد رحیم و استاد کریم هروی سفرهای خارجی هم داشتند.

*ایشان شاگردانی هم داشتند، چه توصیه‌هایی به ایشان داشتند و دغدغه هنری گدا محمد چه بود و چگونه آن را با شاگردانش در میان می‌گذاشت؟

بله؛ استاد گدا محمد شاگردانی داشتند و بسیار به آنها تاکید می‌کردند که موسیقی فولکلور خود هرات را باید بیاموزیم و سینه به سینه انتقال بدهیم ولی متاسفانه از آن جایی که کشور ما یک کشور جنگ‌زده است، دولتمردان ما هیچ‌وقت به فکر میراث‌های فرهنگی نبودند تا فرهنگ خود را حفظ کنند، در صورتی که تمام دنیا فرهنگ اصیل خود را حفظ می‌کنند.

امروزه موسیقی‌های مدرن و فرهنگ‌های بیگانه داخل هر کشوری آمده است، اما دولت‌های مقتدر نگذاشتند که فرهنگ اصیل‌شان کمرنگ شود و خودشان هنرمندان را حفظ و تقویت و البته حمایت کردند.

*چه چیزی باید در افغانستان باشد و نیست؟ نگرانی در این حوزه حول چیست؟

ببینید، متاسفانه در افغانستان از هنرمندان موسیقی سنتی و اصیل ما حمایت مالی و معنوی نشده است و آلات موسیقی افغانی رو به زوال هستند و اینجا بیشتر موسیقی‌های غربی و غیر از موسیقی افغانی در محافل، تالارها، پروگرام‌ها و در رسانه‌های صوتی و تصویری به نمایش گذاشته می‌شوند.

متاسفانه وزارت فرهنگ ما پیرامون این موضوع هیچ موضع‌گیری خوبی نکرده که از ورود فرهنگ بیگانه جلوگیری و میراث فرهنگی خود را حفظ کنند و جوانان به موسیقی مدرن و برقی و الکترونیکی روی آورده‌اند و از موسیقی اصیل خودشان روگردان شده‌اند. استاد گدا محمد در این زمینه همیشه به مردم و علاقه‌مندان توصیه می‌کردند که این ساز اصیل و قدیمی به فراموشی سپرده نشود و از این بابت ابراز نگرانی می‌کردند.

*فکر می‌کنید این مشکل ناشی از چیست؟

وقتی صحبت از در به دری یک کشور می‌شود، وقتی صحبت از عدم ثبات و همچنین جنگ و ویرانگری یک کشور می‌شود اولین چیزی که صدمه می‌خورد فرهنگ آن کشور است. متاسفانه فرهنگ ما ضربه‌های زیادی خورده است. وقتی دولتی ثبات ندارد و نمی‌تواند امنیت کشورش را برقرار کند، هیچگاه به فکر جمع کردن و تقویت و‌ یا حتی نگه‌داشتن کارهای فرهنگی و میراث کشور نیست.

*برویم سر موضوع اصلی؛ درباره گدا محمد صحبت کردیم، بفرمایید دلیل مطرح بودن ایشان چه بود؟

مطرح بودن استاد به دلیل سابقه زیاد ایشان در نواختن دوتار و همچنین داشتن پیشینه است که با خاطرات مردم گره خورده است. از طرفی استاد در سفر به کشورهای خارجی نیز بسیار عرض اندام و هنرنمایی کرده و مطرح شدند و تجربه و تسلط ایشان به کار دیده شد.

*سازی که مرحوم استاد کریم هروی ساختند، چقدر در هرات و افغانستان محبوب است و آیا در افغانستان و هرات بیشتر از این نوع جدید که آقای هروی آن را ساخته و به قول شما انکشاف یافته، استفاده می‌کنند یا از دوتار قدیم؟

بیشتر در هرات و کابل و مزار شریف از همین ساز دوتار انکشاف یافته استفاده می‌شود البته از دوتار قدیمی هم کماکان در اطراف شهرها استفاده می‌شود.

من همین جا بگویم که یکی از شاگردان استاد کریم هروی علاوه بر گدا محمد، استاد عبدالقدوس توکل است که ایشان ساز کمانچه‌ای را ایجاد کرده است و نامش را دلنواز گذاشتند که صدای بسیار نرم و لطیفی دارد.

*آیا استاد گدا محمد هروی فرزند یا فرزندانی دارند که راه ایشان را ادامه دهند؟

پسران استاد گدامحمد گاهی آوازخوانی می‌کنند اما دوتار نمی‌نوازند. متاسفانه به خاطر نامساعد بودن اوضاع کشور گام‌های موثری برای ایجاد کانون‌های آموزش وجود نداشته ولی کماکان شاگردانی در گوشه و کنار دارند که امید است در آینده نگذارند این ساز به فراموشی سپرده شود. خود استاد گدا محمد هم از این وضعیت ابراز نگرانی داشتند.

منبع: روزنامه اعتماد