جریان‌شناسی باید به روندی ادامه‌دار تبدیل شود

اعتمادآنلاین| عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد روز سه شنبه در آئین رونمایی از مجموعه کتاب های جریان‌شناسی فکری فرهنگی در ایران معاصر در خانه کتاب و ادبیات ایران، با گرامیداشت یاد و خاطر بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) در آستانه فرارسیدن سالگرد عروج ملکوتی ایشان،‌ به شماری از ویژگی ها و ابعاد وجودی و شخصیتی ایشان پرداخت.

به گزارش ایرنا، وی در ادامه امام خمینی (ره) را مردی بزرگ عنوان کرد که تاریخ ایران، تشیع و اسلام و بلکه تاریخ انسانیت به وجود ایشان افتخار می کند و یادآورشد: رهبر فرزانه انقلاب اسلامی فرمودند: «امام خمینی (ره) امام تحول بودند. این بدین معنی است که امام هم روحیه تحول خواهانه داشت و هم حرکت عظیم تحول خواهانه انجام داد».

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اظهار داشت: تحول خواهی امام راحل در قم از درس‌های اخلاق آغاز و همانگونه که استاد شهید مرتضی مطهری گفت؛ «ما در عطش درس‌های ایشان بودیم». بعد از این هم ایشان ملت را در ابعاد مختلف تحول کردند. عزیزانی که این کار قابل توجه را به ثمر رساندند و مقدمه‌ای را برای کارهای پسینی آماده کردند به موضوعی پرداختند که نوپدید است زیرا جریان شناسی در ادبیات ما مقوله نوپدید است.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به آماده شدن مجموعه 30 جلدی کتاب‌های جریان‌شناسی فکری فرهنگی در ایران معاصر که 8 جلد آن شامل جریان احیاگری دینی، عرفان‌گرایی سنتی شیعی، فلسفه‌گرای حوزوی، فمینیسم اسلامی، آئین‌گرایی عامه‌پسند، جریان نوپدید دینی و معنوی، پساتجددگرایی و جریان اخلاق کاربردی و حرفه‌ای رونمایی شد، ضمن قدردانی از گروه پژوهشگر فعال این پروژه فرهنگی، آن را کاری ارزشمند و ماندگار عنوان کرد و گفت:‌ باید در مراحل بعدی کار نقاط قوت را استخراج کرده و تلاش شود که چگونه می توان این نقاط مثبت و قوت را در استخدام انقلاب اسلامی و آرمان های امام خمینی (ره) گرفت و عملی کرد.

صالحی در عین حال تاکید کرد:‌ پس از این مرحله پژوهشی باید بتوانیم نکات قوت را عملی کرده و به ثمر برسانیم.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با تاکید بر اینکه این مجموعه آثار تولیدی باید فرصتی برای گفت‌وگوی جریانی ایجاد کند، اظهار داشت: نظر به اینکه در جامعه کمتر به موضوع «گفتگو و تضارب جریانی» توجه شده است، باید به این مهم اهتمام ویژه ای صورت گیرد تا از این طریق بتوانیم بخشی از فقر موجود در گفت‌وگو را به حداقل برسانیم.

به گفته وی،‌ نظریه‌شناسی؛ مکتب شناسی و تاریخ اندیشه داریم اما جریان شناسی یک پدیده تازه از لحاظ مفهومی، مصداقی و روش‌شناسی است. من در دهه 70 فعالیت‌هایی در این باره داشتم بنابراین به صعوبت این راه توجه دارم. جریان شناسی وقتی می‌خواهد از لحاظ مفهومی معنا پیدا کند کار دشواری است؛ اینکه می خواهیم افراد و مجموعه‌هایی پیدا کنیم که دغدغه‌ها، هدف‌ها، مساله‌ها، راه حل‌های و ... مشترک دارند و گزینش این جریان‌ها کاری سخت است.

صالحی ادامه داد: اینکه گزاره‌هایی که می‌خواهیم کنار بگذاریم بتواند در یک نظام واره قرار گیرد نیز مساله‌ مهمی است. جریان‌ها سیال و پویا هستند و حیات و مماتشان فراز و نشیبی است. حال با این نگاه چگونه می‌توانیم متفکران و اندیشمندان را داخل یک جریان بگذاریم؟

عضو کابینه دولت دوازدهم همچنین با اشاره به اینکه ما به مجموعه‌هایی جریان می‌گوییم که در ساحت عمل و نظر با هم حضور دارند یادآور شد: بدین معنی که وقتی به جریان تبدیل می‌شوند که در کنشگری نقش دارند. این‌ها مفاهیم جریان‌شناسی را ایجاد می‌کند و چون جریان شناسی در ایران سابقه ندارد، بدین لحاظ کار سخت می‌شود از این رو، مکاتب و تاریخ اندیشه در ایران ادبیات علمی‌اش تعریف شده اما در جریان شناسی ادبیات علمی‌مان اولیه است و تازه یک مفهوم پیدا کرده است.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با تاکید بر اینکه ایران معاصر به جریان شناسی نیازمند است توضیح داد: طی 150 سال گذشته ایران بستر جدال سنت و مدرنیته در حوزه‌های ارزشی، نهادی و معرفتی بوده و ما هنوز در این 150 سال در منازعه‌ای هستیم که حتی قالب ندارد و طبعا خود این تولید جریان می‌کند. ما 150 سال است که شاهد جنبش‌های پیوسته اجتماعی در ایران هستیم و هیچ کشوری طی این مدت بستر جنبش‌ها و نهضت‌های اجتماعی نبوده و ما هر نسلمان با یک جنبش مواجه بوده و این خودش بسترساز جریان است؛ چون جنبش یا از دل یک جریان بر می‌آید یا جریان ساز است.

صالحی در عین حال گفت: انقلاب اسلامی نیز به عنوان پدیده بزرگ تاریخ ایران آثار قابل توجهی در تولید جریان‌ها داشته است. حاصل این اتفاقات در ایران معاصر نکاتی از این قبیل است؛ یعنی ایرانی که درگیر 150 سال منازعه است، جنبش‌ها هر نسلی را در بر می‌گیرد و انقلاب ایران مدوام است. همه این‌ها باعث شده در جریان‌ها شاهد پدیده‌هایی باشیم که در منطقه و فرامنطقه خیلی خاص است.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی همچنین در ادامه به ویژگی‌های خاص جریان‌شناسی در ایران اشاره کرد و افزود: تکثر جریان‌ها یکی از این ویژگی‌هاست؛ طی 150 سال اخیر جریان‌ها در ایران تکثر داشته و این تکثر جریانی با کشوری مانند مصر با همه تلاطماتش بسیار متفاوت است.

صالحی درباره کنشگری جریان‌ها در این ایران اظهار داشت: ویژگی جریان‌ها حضور در ساحت نظر و عمل است؛ در کشورهای دیگر نظام واگرایی و همگرایی جریان‌ها دیده می‌شود اما طی 150 سال اخیر بحث واگرایی و همگرایی جریان‌ها در ایران بسیار خاص است و شاهد اتحادها و اختلاف‌های خیلی خاصی هستیم که نتیجه منازعه سنت و مدرنیته، انقلاب و ... است.

به گفته وی، همچنین به دلیل شرایط ژئوپلتیک ایران و نقشش در منطقه، جریان‌های خارجی به جریان‌های داخلی ربط پیدا می‌کنند و ما جریان‌های داخلی‌مان ناخودآگاه تاثیرات بیرونی پیدا می‌کنند اما در فضای ایران شرایط متفاوت است حتی اگر با توهم توطئه نبینیم باز تاثیرات بیرونی را بر جریانات داخلی می‌بینیم.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: همه این موضوعات یعنی ادبیات علمی نوپدید، نیازمندی فضای ایران به جریان شناسی و غیره باعث شد در دهه 90 این کار کلید بخورد و شاهد به ثمر نشستن آن باشیم.

صالحی در عین حال تاکید کرد: بدیع بودن این کار اهمیت و دشواری آن را مشخص می کند چون ما در ایرانی قرار داریم که مهد جریانات قدیمی و جدید است. توجه دوستان این پروژه به جریان شناسی با محورهای مختلف خودش پدیده تازه‌ای است و ما سابقه چنین کاری نداریم. تک‌نگاری‌های مکتوب محدود و مقالاتی وجود دارد اما به این شکل مبسوط کار تازه‌ای است.

وی در ادامه با اشاره به لایه‌های عمیق‌تر و پنهان‌تر جریان‌ها که در این مجموعه 30 جلدی مهم بوده گفت: ما جریان‌ها را صرفا می‌توانیم در پدیدارهای محسوس و روایت‌های عمومی‌اشان ببینیم اما در این پروژه توجه به لایه‌های پنهان تر وجود داشته است. از سوی دیگر روش‌شناسی علمی و اخلاق علمی در کار بسیار مهم است. وفاداری به روش‌شناسی و اخلاق علمی به معنای رعایت انصاف و ادب بسیار مهم است و ادب نقل و نقد در این کاروجود دارد.

صالحی درباره مراحل پسینی این پروژه بزرگ فرهنگی هم گفت: مرحله اول انتشار این 30 اثر است که در آن تربیت بالقوه محققان بالفعل شده است اما از اینجا به بعد مراحلی هست که می‌تواند وجود داشته باشد یعنی این آثار فرصتی را برای گفت‌وگوی جریانی ایجاد کنند.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اضافه کرد: در گذشته گفت‌وگوی مکاتب و اندیشه‌های سیاسی داشتیم اما این کار ‌می‌تواند فرصت گفت‌وگوی میان جریانی ایجاد کند. جریان‌ها در ایران با هم کم صحبت کردند و این فقر گفت‌وگو در ساحت‌های مختلف به انشقاق می‌انجامد. جریان‌ها کمتر از نظریه‌ها همدیگر را تحمل می‌کنند بنابراین پیشنهاد من این است که پس از انتشار این 30 جلد گفت‌وگوهای میان جریانی رخ دهد و در نهایت دغدغه‌ها و راه حل‌های مشترک از آن استخراج شود.

صالحی همچنین با بیان اینکه تکثر باید به وحدت تقریبی برسد ادامه داد: طی 150 سال اخیر جریان‌های زیادی متولد شدند اما فاصله‌های این جریانات با هم زیاد است. نکته دیگر در گام‌های پسینی توجه به نقاط قوت و ضعف جریان‌هاست. می‌توانیم با گفت‌وگو و ارتباط تهدیدهای جریان‌ها را حداقلی کنیم.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی تاکید و پیشنهاد کرد: اگر بخش کنشی جریان شناسی، بخواهد جریان شود، پس از این پژوهش باید نقطه‌های عملی‌اش قابل جستجو باشد. اگر این پژوهش بخواهد از ساحت نظری به کنشگری برسد باید گام‌های عملی را در آن ببینیم.

مجموعه کتاب‌های جریان‌شناسی فکری فرهنگی در ایران معاصر در یک نگاه

مجموعه کتاب‌های جریان‌شناسی فکری فرهنگی در ایران معاصر 30 جلد است که در این آیین رونمایی، 8 جلد آن شامل جریان احیاگری دینی، عرفان‌گرایی سنتی شیعی، فلسفه‌گرای حوزوی، فمینیسم اسلامی، آئین‌گرایی عامه‌پسند، جریان نوپدید دینی و معنوی، پساتجددگرایی و جریان اخلاق کاربردی و حرفه‌ای رونمایی شد.

این طرح از سال 1392 آغاز شد و با طرح این ایده ضرورت انجام مطالعات مقدماتی به منظور شناخت دامنه، گستره موضوعی و شناسایی منابع و پتانسیل‌ها مطرح شد و در این راستا مطالعات گسترده در چارچوب جریان‌های فکری و فرهنگی و مصاحبه‌های متعددی با نخبگان، اندیشمندان و فعالان این حوزه صورت گرفت که در نهایت بعد از حدود دو سال بستر برای اجرای این پروژه فراهم شد و در سال 1394 با همکاری دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران و همراهی اعضای شورای علمی طرح و اخذ مشورت از برخی از اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی و فعالان حوزه‌های فکری فرهنگی سیر مطالعاتی و گونه‌شناسی از جریانات و دسته‌بندی و ساخت‌دهی به این کلان پروژه آغاز شد.