تا چه اندازه پذیرای «آزادی بیان» و «مصونیت حقوقی» برای روزنامه نگاران هستیم؟

 استقلال تحریریه ها از آن دست مسائلی است که در حیات و دوام یک رسانه نقش بسزایی دارد. با توجه به شرایط بحرانی رسانه ها مخصوصا مطبوعات، توجه به ملزومات استقلال حرفه ای تحریریه ها ضروری است.

به گزارش شفقنا رسانه، مجید رضاییان استاد دانشگاه و پژوهشگر ژورنالیسم با تشریح تفاوت ها بین «مطالعات روزنامه نگاری» و «مطالعات رسانه» و اهمیت این تفاوت ها بر فهم استقلال تحریریه ها، مهم ترین ملزومات استقلال رسانه ها را در «مصونیت حقوقی»، «آزادی بیان» و «گردش آزاد اطلاعات» می داند و معتقد است، اگر قوانین محدود کننده ای بر این الزامات وارد شود و یا این مفاهیم به رسمیت شناخته نشوند، باید  استقلال تحریریه ها را فراموش کنیم.

«مطالعات روزنامه نگاری» و «مطالعات رسانه» با یکدیگر متفاوتند

رضاییان ، درباره اینکه روزنامه نگار چگونه ضمن حفظ استقلال به اصول حرفه ای خود پایبند باشد، می گوید: «استقلال روزنامه نگاری» و «استقلال رسانه ها» در دو مبحث علمی مورد کاوش و بررسی قرار می گیرد. یکی از این مباحث «journalism studies»و دیگری «media studies» است. ما در ایران نباید «مطالعات روزنامه نگاری» و «مطالعات رسانه» را به یک شکل تعریف کنیم. هر کدام از این مطالعات جایگاه تخصصی خود را دارند.

او با اشاره به فرم ها و طیف های پایه ای در «مطالعات روزنامه نگاری» ادامه می دهد: در «مطالعات روزنامه نگاری»، روزنامه نگار، باید سه طیف مفهومی را دنبال کند تا بتواند به نتیجه برسد. طیف اول objectivite(عینی گرایی)، طیف دوم realism(واقعیت گرایی)، طیف سوم facts(حقیقت) یا «verism» است. پایه اول با فرم های خبری سرو کار دارد که مادر و پایه همه فرم هاست‌. به این معنا که خبرنگار وقتی مشغول نوشتن گزارش یا یادداشت هم هست، باید متکی به اطلاعات باشد.به همین خاطر همه فرم های روزنامه نگاری پایه عینی دارند. در این پایه همه چیز باید سرجایش باشد و در اینجا صحت و سقم ارزش بالایی پیدا می کند. وقتی می گوییم استقلال تحریریه ها رعایت شود، یعنی باید «بی طرفی»را در خبر رعایت کنیم.

این استاد دانشگاه توضیح می دهد: روزنامه نگار در پایه دوم پایش را فراتر می گذارد که به آن imagineg می گویند. در اینجا «عینیت» در کنار «حس» اهمیت پیدا می کند. هر گاه «عینیت» را با «حس» ترکیب کنیم، واقعیت را می سازد. واقعیت به معنای برداشت و حس ما از آن «عینیت» است. پس روزنامه نگار در این پایه ، حق دارد حس خود را در کنار عینیت، «تصویر سازی» کند.

رضاییان با اشاره به تاثیر گذاری استقلال رسانه ها بر «کشف حقیقت» می گوید: زمانیکه روزنامه نگار به دنبال کشف حقیقت می رود، شاهدیم هزینه های سنگینی را هم متحمل می شود، در اینجا روزنامه نگاری دستی در «عینیت و واقعیت» دارد اما نگاه و پایه اصلی روزنامه نگار «کشف حقیقت» است. در «مطالعات روزنامه نگاری» باید استقلال در این موارد داشته باشیم که «عینیت» را با «بی طرفی» و «واقعیت» را با «تصویر پردازی» و «حقیقت» را با هدف «کشف» دنبال کنیم.

نتیجه به حاشیه راندن دو عنصر «چرایی و چگونگی»؛ آسیب دیدن روزنامه نگاران

این پژوهشگر ژورنالیسم با توضیح درباره مهم ترین موانع موجود بر سر راه استقلال تحریریه ها بیان می کند: هر چیزی که در عمل از طریق حاکمیت ها و قانون این مواردی که ذکر شد را منع کند، طبیعتا روزنامه نگاری ضعیف می شود. روزنامه نگاری به معنای مطالعات تولید محتواست، و در حال حاضر طلایه دار ژانر روزنامه نگاری در دنیا، «ژانر تحلیلی» است. در این ژانر روزنامه نگاری به دنبال Flow up و تعقیب خبری است. و روزنامه نگار به دنبال دو عنصر کلیدی و داینامیک «چرایی و چگونگی» است. هر چیزی که این دو عنصر داینامیک را به حاشیه براند، باعث تضعیف روزنامه نگار می شود.

این استاد دانشگاه با توضیح درباره «مطالعات رسانه» و تاثیر آن بر استقلال تحریریه ها می گوید: سایه سنگینی بر مطالعات رسانه وجود دارد به نام «اسپانسرینگ». رسانه ها به تبع همین اسپانسرها، دارای سیاست رسانه ای هستند و همین امر، «رویکرد رسانه» را می سازد و نشان می دهد.

رضاییان ادامه می دهد: در دنیا در حوزه مطالعات رسانه یک مثلث مهم را در نظر می گیرند که شامل «ارزش رویداد»، «نیاز مخاطب» و «سیاست رسانه» است و نسبت بین «مطالعات رسانه» با «مطالعات روزنامه نگاری»، «اتاق خبر» یا «تحریریه» است که در وسط این مثلث قرار دارد. آنها کارشان متوازن کردن این سه ضلع است‌‌.

«مصونیت حقوقی» و «آزادی بیان» از مهم ترین ملزومات استقلال تحریریه ها

رضاییان ضمن تاکید بر پرهیز از هر گونه نگاه جناحی و سیاسی در فهم «مطالعات رسانه» و «مطالعات روزنامه نگاری»، بر اهمیت «مصونیت حقوقی» روزنامه نگاران تاکید می کند و می گوید: چرا ما در ایران فکر می کنیم رسانه در یک ضلع -یعنی سیاست رسانه و اسپانسرینگ-معنا می شود؟ اگر اسپانسری بگوید «ارزش رویداد» و «نیاز مخاطب» برایم اهمیتی ندارد، قطعا آن رسانه لطمه می بیند. اگر در ایران به تفاوت ها و نسبت بین «مطالعات رسانه» و «مطالعات روزنامه نگاری» نگاه علمی و حرفه ای داشته باشیم، بسیاری از مشکلات حل می شود. یعنی «استقلال رسانه» در کنار «استقلال روزنامه نگاران» باید این گونه تعریف شود که آنها دارای «مصونیت»برای کسب اطلاعات هستند و وقتی هم آن اطلاعات را منتشر کردند، «مسئولیت»دارند.

نویسنده کتاب«شیوه روزنامه نگاری» با اشاره به اینکه باید موارد محدود کننده استقلال تحریریه ها را برداریم، توضیح می دهد: اول باید این مسأله را در کشور روشن کنیم که رسانه را با دو مفهوم «مصونیت حقوقی» و «آزادی بیان» تا چه اندازه می پذیریم؟ اگر در چارچوب قوانین آن را تعریف می کنیم، خوب است.اما اگر قوانین محدود کننده باشند و این دو مفهوم را به رسمیت نشناسند یا فقط در کلام آن را قبول داشته باشد نه در اجرا، باید استقلال روزنامه نگار و رسانه را فراموش کنیم.

روزنامه نگار نباید وارد هر حریمی برای کسب اطلاعات بشود

او با توضیح درباره رعایت سه حریم در«آزادی بیان» ادامه می دهد: قوانین در کشور ما باید به حدی روشن و بدون ابهام باشد که هیچ مانعی بر سر راه «آزادی بیان» قرار نگیرد. البته در «آزادی بیان» نباید سه حریم را بشکنیم،«حریم خصوصی»، «حریم امنیت ملی» و «تمامیت ارضی».در واقع روزنامه نگار نباید به این حریم ها ورود کند.

رضاییان ادامه می دهد: اما اگر در بررسی یک پرونده فساد اقتصادی، نتایج و بررسی های حاصله، در دسترس خبرنگار قرار نگیرد به این معناست که در دسترسی خبرنگار به اطلاعات و آزادی بیان مانع تراشی کرده ایم. باز هم تاکید می کنم، این مسائل را نباید با نگاه جناحی و سیاسی دید. از طرفی دیگر «مصونیت حقوقی» به این معناست که اگر روزنامه نگار اطلاعاتی را به دست آورد که جز آن سه حریم نیست، آزادانه و بدون تحمل فشار و تهدیدی بتواند آن را منتشر کند.

رضاییان معتقد است، برای فهم این مسائل باید میزگردهای علمی و اصولی با حضور هر سه قوا، نخبگان،دانشگاهیان و اهالی رسانه برگزار شود تا با رویکرد حرفه ای برای افق پیش رو برنامه و راهکاری اندیشیده شود. او توضیح می دهد: اگر بررسی های درست صورت بگیرد قطعا به نفع همه رسانه هاست؛ فارغ از هر گونه گرایشی که دارند.

«طرح صیانت» محدود کننده گردش آزاد اطلاعات

در همین رابطه طرح صیانت تا چه حد می تواند از موارد محدود کننده استقلال روزنامه نگاری و تحریریه ها باشد؟ رضابیان توضیح می هد: «طرح صیانت» عملا محدود کننده گردش آزاد اطلاعات برای روزنامه نگاران خواهد بود و شاید به همین دلیل مجلس در اقدام شایسته ای، مصوبه این طرح را لغو کرد. باید این مسأله را در نظر گرفت که استقلال رسانه ها با کسب آزادانه اطلاعات عجین شده است. زمانیکه ما مانع ایجاد کنیم فارغ از گرایش و موضعی که رسانه ها دارند، قطعا موجب محدودیت می شویم.

این مدیر مدرسه« مطالعات روزنامه نگاری و رسانه» پیشنهاد می دهد: توصیه ما به مجلس شورای اسلامی این است که درباره محدودیت بر سر راه گردش آزاد اطلاعات اقدام منفی صورت نگیرد و در برداشتن موانع قدم بردارند. یکی از الزامات مهم استقلال رسانه ها این است که خبرنگاران بدون محدودیت و موانع به اطلاعات مورد نظر دسترسی داشته باشند.