حفاظت از سایت پرنده‌نگری و لایروبی رودخانه‌ها؛ شرط نجات دریاچه ارومیه

اعتمادآنلاین| ‌ یکی از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه برای احیای این دریاچه زیبا حفاظت از تالاب‌های اقماری دریاچه ارومیه است. «کانی برازان» از جمله این تالاب‌هاست. این تالاب در 30 کیلومتری شمال شهر مهاباد واقع شده و بیست و چهارمین تالاب بین‌المللی کشور است که در سال 2011 به ثبت کنوانسیون جهانی رامسر رسید.

علیرضا سیدقریشی - رییس اداره آموزش و مشارکت های مردمی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی - در جریان بازدید خبرنگاران از پروژه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گوید: از شش رامسرسایتی که در آذربایجان غربی قرار دارد، چهار «رامسرسایت» در همین منطقه است که ترکه سنگی یا حیران بی بی،تالاب حسنلو و تالاب یادگارلو از جمله آن‌هاست.

او تاکید می‌کند: این تالاب‌ها ارزش اکولوژیک بسیاری دارند. تنوع زیستی دریاچه ارومیه با تالاب‌های اقماری آن اهمیت دارد. تقریبا هیچ جای ایران به اندازه آذربایجان غربی تالاب ندارد.

روی آب جلبک‌های زیادی دیده می‌شود. سیدقریشی می‌گوید: یکی از مشکلات ما در تالاب کانی برازان میزان جلبک آن است که تهدید محسوب می‌شود چراکه موجب کاهش اکسیژن آب می‌شود و ارتفاع سطح تالاب را افزایش می‌دهد. درنتیجه عمق و حجم آبی که در تالاب می‌تواند قرار بگیرد، کمتر می‌شود. دوم اینکه با افزایش بیش از حد کود شیمیایی و سموم در تالاب،این اکوسیستم توان اکولوژیک خود برای تصفیه این مقدار سموم را از دست می‌دهد.

او کشاورزی پایدار را موضوع مهمی می‌داند که وزارت کشاورزی باید به طور جدی به آن بپردازد و می‌افزاید: در حال اجرای پروژه‌ای هستیم و اولین سایت کشاورزی پایدار در حاشیه همین تالاب در روستای «گُل» راه‌اندازی شده است. فرهنگسازی در کاشت و داشت خیلی مهم است. ما می‌خواهیم برای اینجا برنامه اکوسیستمی بنویسیم تا همه ذینفعان بتوانند در این زمینه حضور پیدا کنند.

مشخصه اصلی تالاب کانی‌برازان تنوع زیاد پرندگان در آن است. 180 گونه پرنده که 75 گونه آبزی هستند در این تالاب وجود دارد و در واقع سایت پرنده‌نگری محسوب می‌شود البته به گفته سیدقریشی میزان پرندگان در سال‌های مختلف متفاوت است.

او اضافه می‌کند: کانی برازان مهاجرپذیر است. پرندگان در آن هم زمستان‌گذرانی و هم تابستان گذرانی می‌کنند. فلامینگو گاهی می‌مانند و تخمگذاری می‌کند . برخی از پرندگان از عرض‌های شمالی وارد می‌شوند و زمستان را در این تالاب سپری می کنند سپس به عرض‌های جنوبی می‌روند.

به گفته سیدقریشی انواع اردک،فلامینگو و پلیکان و اردک سرسفید - که از گونه‌های در معرض انقراض است - و انواع حواصیل در کانی‌برازان دیده شده‌اند البته امسال پلیکان ندیده‌ایم.

برای حفاظت از این تالاب در طرح نجات دریاچه ارومیه پروژه‌های حفظ اموال ساختمان پرنده‌نگری و تعمیر و تجهیز این ساختمان و ساخت اسکله در تالاب برای توقف شناورهای کوچک و انتقال آب به این ساختمان انجام شده است.

یکی از تالاب‌های اقماری دریاچه ارومیه تالاب «ترکه» است که یکی از تالاب‌های بین‌المللی عضو کنوانسیون رامسر محسوب می‌شود. سیدقریشی می‌گوید: «ترکه» جزو تالاب‌های فصلی است و امسال اولین سالی است که تالاب ترکه را به این زیبایی می‌بینم.

روی تالاب ترکه هم جلبک زیادی دیده می‌شود که نشاندهنده استفاده از کود و سم زیاد در زمین‌های کشاورزی اطراف است. این اتفاق در حالی‌ می‌افتد که به گفته سید قریشی هرهکتار تالاب 20هزار دلار ارزش دارد.

لایروبی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه یکی دیگر از اقدامات انجام شده برای احیای دریاچه ارومیه است. یکی از مصوبه‌های هیات وزیران برای بهبود شرایط رودخانه‌ها مصوبه انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه ارومیه است و برای اجرایی کردن این مصوبه طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا شده است.

سعید عیسی پور - مدیر دفتر مطالعات و پایش شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی- می‌گوید: کل برنامه‌های ما برای لایروبی رودخانه‌های استان در حدود 132 کیلومتر است که شامل رودخانه‌های زرینه‌رود،سیمینه رود، مهاباد، گدار‍،باران دوز، شهر چای،زولا، نازلو و ... می‌شود.

به گفته او تاکنون حدود 114 کیلومتر از رودخانه‌های آذربایجان غربی در جهت احیای دریاچه ارومیه لایروبی شده و حدود 18 کیلومتردر دست اقدام است. هدف از انجام این کار جمع‌آوری آب از بستر رودخانه‌ها و انتقال آن به پیکره دریاچه ارومیه است.

او می‌افزاید: حدود 4 میلیارد و 178میلیون متر مکعب آب از رودخانه‌های آذربایجان غربی به دریاچه ارومیه آب وارد شده است که از رودخانه شهر چای حدود 64 میلیون مترمکعب،سیمینه رود 706 میلیون متر مکعب،گدار 368 میلیون متر مکعب و مهاباد 341 میلیون مترمکعب وارد این دریاچه شده است.

«گدارچای» به عنوان یکی از رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه در روستای مَمَیَند واقع است.

به گفته عیسی پور لایروبی رودخانه گدار به طول 10.5 کیلومتر در دست انجام است. مجموع طول این رودخانه 26 کیلومتر است که نیاز به لایروبی دارد و 16 کیلومتر آن را در سال‌های قبل انجام داده‌ایم.

مدیر دفتر مطالعات و پایش شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی می‌افزاید: لایروبی را در رودخانه گدار در چهارقطعه برنامه‌ریزی کرده‌ایم. دو قطعه تمام شده و دو قطعه فعال است که حدود 8 کیلومتر از رودخانه گدار تا محلی که کانال رودخانه زاب وارد گدار می‌شود،انجام می‌شود. این پروژه تا هفت ماه بعد تمام می‌شود و اگر مراحل اجرایی تونل زاب نهایی شود در پایان امسال یا سال آینده انتقال آب از حوضه زاب به دریاچه ارومیه نهایی می‌شود.

او با اشاره به وقوع سیلاب‌ در سال‌های قبل در رودخانه گدار می‌گوید: یکی از اهداف مهم ما کنترل سیلاب این رودخانه است چون سیلاب به‌طور فصلی رخ می‌دهد و خسارت‌هایی را در سال‌های قبل به اراضی کشاورزی و مسکونی وارد کرده است. از دیگر اهداف ما جلوگیری از پخش و کاهش سطح تبخیر آب است چون هدف ما انتقال آب به دریاچه ارومیه است.هدف سوم انتقال آب از حوضه رودخانه زاب به دریاچه ارومیه است.

عیسی‌پور می‌افزاید: قصد داریم سالانه حدود 600 میلیون متر مکعب تا یک میلیارد مترمکعب آب از حوضه رودخانه زاب به دریاچه ارومیه منتقل شود و یکی از پروژه‌های بسیار مهم ستاد احیای دریاچه ارومیه است که از سال قبل شروع کرده‌ایم.

عملیات لایروبی در حال حاضر در چهار رودخانه باران‌دوز ،گدار،سیمینه‌رود و زولا در حال انجام است. مدیر دفتر مطالعات و پایش شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی در این باره می‌گوید: این کار در مجموع در حدود 18 کیلومتر انجام می‌شود. مهمترین هدف ما از انجام این کار علاوه بر تحقق اهداف دولت تدبیر و امید برای نجات دریاچه ارومیه، کنترل سیلاب است. امسال علیرغم وقوع سیلاب به علت لایروبی‌های انجام شده خسارت چندانی در استان آذربایجان غربی به بار نیامد. خسارت اراضی مسکونی تقریبا نداشتیم. فقط آبگرفتگی جزیی اراضی کشاورزی بود .

او تاکید می‌کند: اعتبارات بیشتری برای لایروبی رودخانه‌ها نیاز داریم و در حال رایزنی برای دریافت آن از منابع استانی هستیم.

عیسی‌پور در قطعه دوم لایروبی «گدار» می‌گوید: سالانه حدود یک میلیارد متر مکعب آب را از رودخانه گدار به دریاچه ارومیه تحویل خواهیم داد. رصد این داده‌ها برای ما بسیار مهم است بنابراین ما ایستگاه هیدرومتری را در این مکان با اعتبارات ستاد احیا تجهیز کردیم. مجری این پروژه شرکت آب منطقه‌ای بوده است. در این ایستگاه پنل‌های خورشیدی هم تعبیه شده است و داده‌ها به‌صورت آنلاین اندازه‌گیری و به مرکز داده‌های ما در شرکت آب منطقه‌ای ارسال می‌شود.

وی می‌افزاید: در قطعه دوم به سمت بالادست حدود 10.5 کیلومتر لایروبی در دست اجرا داریم. در این بخش دیوار ساحلی نیز احداث شده است چون روستای کنار رودخانه در معرض سیلاب است بنابراین به منظور ایمن‌سازی آن حدود 500 متر دیوار ساحلی کشیده‌ایم. ما دایک‌ها را تریم و رگلاژبندی و تسطیح می‌کنیم و روی دایک دو طرف روخانه جاده‌ای را احداث می‌کنیم تا هم ما به رودخانه دسترسی داشته باشیم و هم اهالی بتوانند از آن بهره‌برداری کنند.

فرهاد سرخوش - مدیر دفتر استان آذربایجان غربی ستاد احیای دریاچه ارومیه - نیز می‌گوید: قبل از لایروبی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه در انتهای رودخانه‌ها با خود دریاچه ارومیه فاصله‌ای افتاده و بر اثر رسوبگذاری‌ها و سیلاب‌های چندسال اخیر شیب منفی به سمت دریاچه ارومیه پیدا کرده بود بنابراین اولین اقدام ما لایروبی رودخانه‌ها بود تا شیب منفی را جبران و آب را به پیکره دریاچه ارومیه متصل کنیم.

او ادامه می‌دهد: خوشبختانه این پروژه اجرایی شده و تمام آورد آب را از رودخانه به پیکره اصلی دریاچه ارومیه منتقل کردیم. این دریاچه در سال 94-93 نفس‌های آخر را می‌کشید اما در سال آبی 95-94 بیش از دو میلیارد مترمکعب آب وارد دریاچه ارومیه شد و دریاچه جانی دوباره گرفت.

به گفته مدیر دفتر استان آذربایجان غربی ستاد احیای دریاچه ارومیه با اجرای این پروژه 114 کیلومتر روخانه لایروبی شده که امسال اثربخشی خود را نشان داده است . ما امسال توانستیم با این لایروبی‌ها در داخل حوضه آبریز در سمت آذربایجان غربی بالای 4 میلیارد متر مکعب آب را وارد پیکره دریای ارومیه کنیم این در حالیست که سال‌های قبل تا اردیبهشت این ورودی‌ها قطع می‌شد.

یکی از مهمترین مصوبات طرح ملی نجات دریاچه ارومیه ساخت و اجرای شبکه‌های فرعی حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای بهبود عملکرد مصرف آب کشاورزی و افزایش راندمان بوده است. شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد در شمال شهرستان مهاباد واقع شده است.ایستگاه‌های شبکه آبیاری و زهکشی دریاس،توت آغاج در این محدوده قرار دارد که با اعتبار 105 میلیارد تومان راه‌اندازی شده است.

یوسف صوفی زاده - کارشناس مسوول سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی - در ایستگاه آبیاری و زهکشی دریاس،توت آغاج می‌گوید: شبکه آبیاری دشت مهاباد حدود 11 هزار هکتار از اراضی کشاورزی را شامل می‌شود. در این مساحت یک سد مخزنی داریم. آب را از سد رها می‌کنیم و در پایین‌دست توسط یک بند انحرافی آب را به دشت مهاباد می‌رسانیم.

به گفته او شبکه به سیستم‌های آبیاری تحت فشار بارانی و قطره‌ای مجهز شده است.

صوفی‌زاده به ایستگاه دریاس، توت آغاج اشاره می‌کند و می‌گوید: این ایستگاه از دهه 50 بهره برداری و مستهلک شده بود. این ایستگاه را جهاد کشاورزی از سازمان آب تحویل گرفته و از محل اعتبارات ستاد احیا و طرح‌های آبیاری تحت فشار بازسازی و بهسازی کرده است و شبکه اراضی پایین‌دست به سیستم آبیاری تحت فشار بارانی مجهز شده است.

او اضافه می‌کند: این ایستگاه 341 هکتار را آبیاری می‌کند که 121 هکتار به‌صورت بارانی و بقیه قطره‌ای است. به ازای هر هکتار حدود 25 تا 27 میلیون تومان از محل اعتبارات ملی و ستاد احیای دریاچه ارومیه هزینه شده تا اراضی کشاورزی به سیستم بارانی تجهیز شود.

این کارشناس مسوول سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی به کاهش مصرف آب اشاره می‌کند و می‌گوید: قبل از اجرای این طرح به ازای هر هکتار 14 هزار مترمکعب آب مصرف می‌شد اما الان با اجرای این سیستم به حدود 7000 مترمکعب در هکتار کاهش پیدا کرده بنابراین حدود 7000مکعب در هر هکتار آب صرفه‌جویی شده است.

به گفته او قبلا 9 تا پمپ فعال بود اما به چهار پمپ کاهش پیدا کرده است.

صوفی‌زاده می‌گوید : آب که از کانال آبگیری می‌کند دارای جلبک، مواد معلق و املاح است بنابراین از طریق ایستگاه پمپاژ وارد سیستم فیلتراسیون و مواد زاید آن گرفته و آب تمیز وارد شبکه می‌شود.

او به مزایای سیستم آبیاری قطره‌ای اشاره اظهار می‌کند: در این شیوه آب به اندازه و در زمان مورد نیاز تحویل داده می‌شود بنابراین هم راندمان کار و هم کیفیت محصول بالا می‌رود و باعث می‌شود صرفه‌جویی 6000 مترمکعبی انجام شود این در حالیست که کشاورز قبلا حدود 13 هزار متر مکعب آب در یک سال استفاده می‌کرد.

به گفته صوفی‌زاده داخل شبکه در شهرستان مهاباد حدود 7000 طرح آبیاری قطره‌ای انجام شده است. در ساحل چپ رودخانه مهاباد در مجموع 3000هکتار داخل شبکه آبیاری شروع کرده‌ایم و تا پایان امسال تمام می‌کنیم.

وی با بیان اینکه می‌خواهیم روش آبیاری کشاورز را عوض کنیم،اظهارمی‌کند: فرهنگسازی در این حوزه خیلی سخت است چون می خواهیم بیل و آب سیلابی را از کشاورز بگیریم و با یک قطره‌چکان آب را به او تحویل دهیم. قبول چنین شرایطی برای برای کشاورز خیلی سخت است بنابراین مقداری مقاومت می‌کنند اما وقتی با آنان صحبت می‌کنیم، راضی می‌شوند.

یونس تالانه که دهیار روستای دریاس و نماینده قانونی کشاورزان است،می‌گوید: حدود یک هکتار باغ دارم. آبیاری قطره‌ای خیلی به‌صرفه است چون زمین ما شیب دارد. با روش غرقابی 80 درصد آب به هدر می‌رفت اما آب در آبیاری به روش قطره‌ای آب هدر نمی‌رود.

به اعتقاد او با آبیاری قطره‌ای کیفیت محصول خیلی بهتر شده است و آفات و بیمار به باغ‌ها منتقل نمی‌شود.

تالانه درباره هزینه آبیاری قطره‌ای می‌گوید: کشاورز برای هر هکتار حدود 3 میلیون تومان داده است. در واقع 85 درصد هزینه را دولت و 15 درصد آن را کشاورز می‌پردازد.

صوفی‌زاده در بخش دیگری از ایستگاه فیلتراسیون تمام اتوماتیک دریاس و توت آغاج می‌گوید: همچنان در ساحل چپ رودخانه مهاباد هستیم که واحد عمرانی شبکه اول دشت مهاباد است. اینجا چاهکی زدیم. آب 60 سانتیمتری سطح زمین و نشاندهنده آن است که در منطقه دشت مهاباد آبیاری بی‌رویه و تلفات نفوذ زیاد است. در این شرایط عملیات اجرایی ما را مشکل مواجه می‌کند.

او می‌افزاید: واحد عمرانی اول نزدیک 585هکتار است که 85 هکتار آن آبیاری بارانی و بقیه قطره‌ای است.

صوفی‌زاده در پایان می‌گوید: در حال خرید مناقصه هستیم تا دو سه ماه آینده فیلتراسیون فونداسیون را نصب و استفاده کنیم.

منبع: ایسنا