زلزله تهران| کمبود دستگاه زلزله‌نگار و کرونا، نگرانی مضاعف زلزله

اعتمادآنلاین| 19 اردیبهشت ساعت 48 دقیقه بامداد بود که پایتخت ایران با قدرت 5.1 ریشتر لرزید و دوباره زلزله تهران به مرکز اخبار تبدیل شد. زلزله تهران هراس همان زلزله‌ای را که سال‌هاست از تاریخش گذشته و قرار است برسد تازه کرد. در زلزله تهران و 20 پس‌لرزه بعد از آن به جز یک مرد مسن که هنگام فرار از خانه مصدوم شد و جانش را از دست داد، خوشبختانه زلزله تهران و دماوند خسارت جانی دیگری بر جای نماند. اما کرونا و کمبود دستگاه زلزله‌نگار این بار به نگرانی مضاعف بر زلزله تهران بدل شده‌اند.

اما این گسل چیست و کجاست؟ گسلی که فعالیت آن منجر به زلزله تهران شد گسل مشا بود؛ گسل مشا-فشم که از سمت فیروزکوه و دماوند تا محدوده کندوان امتداد یافته و طول آن حداقل 200 تا 300 کیلومتر و توانمندی‌اش برای زلزله بیش از هفت ریشتر است. از نظر زمین‌شناسی شهر تهران در نزدیکی رشته‌کوه البرز و در یک دشت وسیع قرار گرفته است که چندین رشته گسل فعال، اصلی و فرعی در آن وجود دارد؛ مهم‌ترین گسل‌های شهر تهران عبارت‌اند از: گسل مشا با طول تقریبی 200 کیلومتر، گسل شمال تهران با طول تقریبی 90 کیلومتر و گسل جنوب ری با طول تقریبی 20 کیلومتر.

گسل مشا گسلی طویل، اساسی و لرزه‌زاست که در طول رشته کوه البرز و از شمال آن بر دامنه‌های جنوبی رانده شده است. گسل مشا در بالادست سد لتیان با گسل شمال تهران تلاقی دارد و به همین دلیل لغزش و فعالیت هر یک از 2 گسل مشا یا شمال تهران به حرکت گسل دیگر ختم می‌شود. این در حالی است که به گفته گزارشگر شبکه خبر،‌ بررسی‌ها حاکی از این است که گسل مشا از 190 سال پیش تاکنون منجر به وقوع زمین‌لرزه در تهران نشده است.

اما محل قرارگیری کشور ایران و همچنین پایتخت نیز در این زلزله‌ها بی‌تاثیر نیست. ایران در نوار آلپ-هیمالیا قرار دارد که حدود هشت درصد از کل زلزله‌های دنیا و حدود 17 درصد از زلزله‌های بزرگ دنیا روی این نوار رخ می‌دهند. قرار گرفتن در این نوار بدان معناست که کشور ما در محدوده مرز برخوردی ورقه‌های پوسته و تغییر شکل زیاد واقع است. همواره بخشی از تغییر شکل (حدود یک درصد) به صورت زمین‏‌لرزه حادث شده است و در آینده هم این وضعیت برقرار خواهد بود. ژرفای زمین‏‌لرزه‌ها در ایران کم است (بین حدود هشت تا 25 کیلومتر برای بیشتر زمین‌‏لرزه‌های با بزرگای 6 یا بیشتر). این خبر خوبی برای ما نیست، چراکه هر زمین‌لرزه شدید- بزرگای 6 یا بیشتر- می‌تواند در صورت افتادن کانون در ناحیه مسکونی- مانند بم- تلفات و خسارات زیادی به بار آورد.

میزان این تغییر شکل و در نتیجه لرزه‌خیزی در جاهای مختلف ایران متفاوت است؛ حدود 10 میلی‌متر در سال در رشته‌کوه‌های زاگرس و حدود 13 میلی‌متر در سال برای سایر نواحی کشور. میزانی از تغییر شکل که به صورت زمین‌‏لرزه رخ می‌دهد، از سه درصد در زاگرس به 30 درصد در ناحیه البرز و کپه‌داغ و حدود 10 درصد در ایران مرکزی و ناحیه لوت می‌رسد؛ بنابراین، به دلیل تفاوتی که در پوسته زمین و میزان تغییر شکل در جاهای مختلف ایران وجود دارد، شدت و تکرار زمین‌‏لرزه‌ها در نواحی مختلف ایران متفاوت است.

شهر تهران یکی از کلانشهرهایی است که در نزدیکی و روی پهنه‌های بسیار خطرناک برای رخداد زمین‌لرزه‌های بزرگ قرار گرفته. وجود شبکه شتاب‌نگاری با تعداد بیش از 50 ایستگاه شتاب‌نگاری در گستره شهر تهران، امکان بهره‌گیری از این شبکه برای سامانه هشدار سریع را فراهم می‌کند. توزیع ایستگاه‌های این شبکه چنان است که کل گستره شهری و اطراف تهران را پوشش می‌دهد. اجرای طرحی در چهار مرحله عملی است : ساماندهی اطلاعات موجود و تجهیز شبکه ایستگاه‌های شتاب‌نگاری در گستره شهری تهران، مطالعه پیش‌یابی زمین‌لرزه بر اساس نگاشت‌های شتاب‌نگاری موجود، تعیین خودکار کانون و بزرگای زمین‌لرزه‌های محلی در گستره شبکه و در نهایت ارائه نقشه‌های آنی برآورد جنبش زمین. گسل مشا با طولی بیش از 180 کیلومتر از ناحیه شمال شرقی تهران و شمال کوه‌های توچال می‌گذرد و در غرب به گسل طالقان می‌پیوندد.

چرا هیچ مسئولی به فکر تامین دستگاه زلزله‌نگار نیست؟

در این شرایط تمامی مسئولان استان و شهر تهران از آماده بودن سوله‌های بحران خبر می‌دهند. آن هم در حالی که بیماری کرونا هنوز با قدرت در کشور جریان دارد و در صورت بروز بحران، تجمع مردم در چنین سوله‌هایی خود خطر بزرگ دیگری محسوب می‌شود. به گفته مهدی فروزش، مدیر کل پزشک قانونی استان تهران، تمامی مراکز پزشکی قانونی استان تهران در هماهنگی با ستاد مدیریت بحران به حالت آماده‌باش درآمده‌اند و آماده‌باش این مراکز در هماهنگی با ستاد مدیریت بحران و تا روز یکشنبه، یعنی 72 ساعت پس از وقوع زلزله، ادامه خواهد داشت. همچنین شهردار تهران از آمادگی سوله‌های مدیریت بحران خبر داد.

از سوی دیگر، کمبود ایستگاه پایش حرکت گسل‌ها و کمبود شدید دستگاه‌های لرزه‌نگار هم جزو مواردی است که در سال‌های اخیر بارها از سوی مسئولان شهری و پس از رخدادهای اینچنینی عنوان می‌شود، اما برنامه‌ و بودجه‌ای به آن اختصاص پیدا نمی‌کند؛ چنان‌که مهدی هاشمی، رئیس شورای شهر تهران، نیز مجدداً به این موضوع اشاره کرده است.

در چنین شرایطی، یعنی وضعیتی که کرونا و زلزله به طور توأمان خطر بزرگ پایتخت کشور محسوب می‌شوند، کمبود امکاناتی از این قبیل هم تمام نگرانی‌ها را تشدید می‌کند.