بعد از خوزستان و سیستان و بلوچستان، مردم گلستان هم گرفتار ریزگرد می‌شوند؟ / شمارش معکوس تا سال 1402 و خشکسالی یکی از شاهرگ‌های خزر

اعتمادآنلاین| نیلوفر حامدی- اگر شما هم جزو افرادی هستید که تصور می‌کنید ایران تنها یک خلیج دارد و آن هم خلیج فارس است، باید بدانید که تصورتان اشتباه است. ایران خلیج‌های مهم دیگری هم دارد که یکی از آنها در شمال ایران و در استان گلستان واقع شده است. خلیج گرگان بزرگ‌ترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه‌جزیره میانکاله در جنوب شرقی دریای خزر تشکیل شده‌ و بین 2 استان مازندران، شهرستان بهشهر و استان گلستان، شهرستان بندرگز واقع شده است.

این خلیج در سال 1354 به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود نه فقط این خلیج بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه‌جزیره میانکاله و تالاب بین‌المللی گُمیشان یک مجموعه ارزشمند زیست‌محیطی است. نکته حائز اهمیت دیگر درباره این خلیج هم آنکه، این منطقه پناهگاه بسیاری از گونه‌های جانوری محسوب می‌شود و همین موضوع هم بر اهمیت اکوسیستمی آن می‌افزاید.

اکولوژی این منطقه تحت تاثیر دریای خزر، رودهای مجاور و شبه‌جزیره میانکاله، بستری قوی برای رشد و تکثیر آبزیان، ماهیان استخوان‌دار و ماهیان غضروفی و جذب پرندگان مهاجر زمستانی دارد و همچنین یکی از بهترین نوع خاویار سیاه جهان که کیفیت درجه یک خاویار است در همین خلیج تولید می‌شود.

همین نگاه کوتاه و مختصر به خوبی نشان می‌دهد که این خلیج تا چه اندازه از نظر زیست‌محیطی، اکوسیستمی، اقتصادی و حتی فرهنگی به منظور جذب گردشگر قابلیت‌های متفاوتی دارد. با همه اینها اما این سرمایه بزرگ محیط‌زیستی، به سرنوشتی مشابه سایر تالاب‌ها و دریاچه‌ها و کوهستان‌های ایران دچار شده است و هشدارها، درباره نابودی و خشکسالی آن هر روز بیشتر می‌شود.

سرنوشت خلیج گرگان هم شبیه تالاب‌های خشک‌شده کشور

آخرین ارزیابی سازمان نقشه‌برداری نشان می‌دهد افزون بر 100 کیلومتر مربع از پهنه آبی خلیج گرگان خشک‌ شده که تعلل در یافتن راه چاره مانند بازگشایی دالان تبادل آب با دریای خزر سرعت نابودی این ذخیرگاه ارزشمند را دوچندان می‌کند.

آخرین بازدیدها از ایستگاه ترازسنج بندرترکمن، حدود 27 درصد خشکسالی از کل مساحت منطقه را نشان داده است چراکه این خلیج حدود 400 کیلومتر مربع وسعت داشته اما در آبان‌ماه امسال مشخص شد بیش از 100 کیلومتر مربع آن خشک شده است. به ازای یک سانتی‌متر کاهش سطح تراز آب دریای خزر حدود یک کیلومتر مربع از وسعت خلیج گرگان کاهش یافته و با افزایش رو به رشد گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی و در نتیجه کاهش سطح تراز آب دریا لزوم پایش مستمر سطح دریای خزر و خلیج گرگان بیشتر می‌شود.

به گفته کارشناسان، کم‌توجهی به کاهش عمق و مساحت خلیج گرگان که بر اثر عواملی چون کم شدن تراز آب دریای خزر، بسته شدن راه‌های ارتباطی مانند کانال خزینی، نرخ بالای رسوب‌گذاری در ‌خلیج گرگان و میزان بالای ورود مواد مغذی به عنوان عامل رشد و تراکم بسیار زیاد علف‌های دریایی رخ می‌دهد این خلیج را به یک تالاب مرطوب داخلی تبدیل خواهد کرد. ‌

بسته شدن دهانه خلیج گرگان باعث می‌شود این پهنه آبی به سرعت ‌خشک شود زیرا میزان تبخیر 2 برابر بیشتر از میزان بارش است و آبدهی رودخانه‌های ورودی به خلیج گرگان حتی در ‌شرایط طبیعی آن‌قدر نیست که بتواند کمبود آب آن را جبران کند. در این شرایط تسهیل تبادل آب خلیج گرگان از مسیرهای طبیعی ‌برای جلوگیری از خشک شدن این پهنه آبی ضروری است.

خلیج گرگان، کانون جدید گردوغبار کشور می‌شود؟

اما هشدار جدی درباره آینده خلیج گرگان مربوط به ایجاد کانون جدید گردوغبار در کشور است. پدیده شومی که همین حالا هم ایران در استان‌هایی همچون خوزستان و سیستان و بلوچستان با آن روبه‌روست و شدت آسیب‌هایش هم چه از لحاظ محیط‌زیستی و چه از نظر سلامت برای مردم بومی بر همه روشن است، اما هنوز بعد از گذشت چندین سال مسئولان نتوانسته‌اند بحران گرد و غبار را با ردیف‌های بودجه متفاوت هم کنترل کنند. حالا خبر رسیده که خلیج گرگان هم در صورت خشک شدن، کانون جدیدی برای گردوغبار، این بار در شمال کشور، خواهد بود.

پروین غفاریان، رئیس پژوهشکده علوم جوی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، با اشاره به همین موضوع عنوان می‌کند: «با توجه به اهمیت حفظ خلیج گرگان، در سال 2016 مدل‌سازی انجام‌شده نشان می‌دهد که خلیج گرگان در صورت خشک شدن می‌تواند یک منبع گردوغبار محسوب شود و غلظت قابل ملاحظه‌ای داشته باشد و بیش از هزار میکروگرم از هوای خشک را تا سطح بالای جوی ببرد، البته شدت گردوغبار به میزان باد وابسته است؛ اگر هفت متر بر ثانیه باشد می‌تواند غبار شدیدی در منطقه ایجاد کند و تا 50 کیلومتر را تحت تاثیر قرار دهد.»

خلیجی که دیگر نه مأمن، بلکه قتلگاه پرندگان است

خشکسالی از یک طرف و آلودگی آب‌های این منطقه از سوی دیگر خلیج گرگان را نه مأمن پرندگان بلکه به قتلگاه آنها تبدیل کرده است. محیطی که تا پیش از این، محل مهاجرت پرندگان مختلف بود حالا هر سال باعث تلف شدن تعدادی از آنها می‌شود.

آخرین گروه پرندگان مهاجر فروردین امسال تلف شدند. تلف ‌شدن پرندگان مهاجر در سواحل گلستان در ابتدا از 28 بهمن‌ماه از بندر ترکمن شروع شد و رفته‌رفته به بندرگز هم رسید. بیش از 90 درصد پرندگان تلف‌شده از گونه چنگر و مابقی از گونه‌های کشیم، مرغابی و فلامینگو بودند. بر اساس تحقیقات و آزمایش‌های انجام‌شده، بیماری بوتولیسم و همچنین بالا بودن شاخص‌های فاضلاب در آب خلیج گرگان، عامل اصلی مرگ این پرندگان بوده است.

هرچه پیش می‌رویم هشدارها هم درباره آینده این خلیج جدی‌تر می‌شود. آذرماه امسال، عبدالجلال ایری نماینده مجلس در تذکری شفاهی خلیج گرگان را به مخزن فاضلاب تشبیه کرد و گفت: «خلیج گرگان پنج درصد مساحت کل مازندران را تشکیل می‌دهد و شامل 10 هزار هکتار زمین است که اکنون خشک شده. خلیج گرگان ارتباط آبی با دریای خزر ندارد و به مخزن فاضلاب بدل شده است. با این روند طی سال‌های آتی این بخش به کانون گردوغبار تبدیل خواهد شد. خلیج گرگان 40 هزار شغل در خود داشت و همچنین زیستگاه زمستانه‌ای برای حیوانات بود.»

محیط‌زیست قربانی منافع اقتصادی شود، مردم ضرر می‌کنند

محمد درویش کارشناس و فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین تغییر سیستم کشاورزی را یکی از اصلی‌ترین دلایل نابودی خلیج گرگان برمی‌شمرد و می‌گوید: «روزی کشت مردم این منطقه پنبه بود و اوضاع زندگی، کشاورزی و همچنین بوم‌شناختی منطقه هم به خوبی پیش می‌رفت. اما از روزی که کارخانه‌های نساجی تعطیل شدند، دیگر کشت پنبه هم از رونق افتاد و نتیجه آن شد که مردم به کشت برنج روی آوردند. این در حالی است که کشت پنبه یک‌دهم برنج آب لازم دارد.»

او معتقد است که برطرف کردن نیازهای انسانی نباید با نیازهای بوم‌شناختی منطقه در تعارض باشد: «انسان می‌تواند با استفاده از درایت و عقل و تدبیر، نیازهایش را به نوعی برطرف کند که به بخش‌های دیگر زندگی‌اش آسیب وارد نشود. در شرایط فعلی باید تا حد امکان از معیشت‌هایی که به خاک و آب نیاز دارند جلوگیری شود. مگر یادمان رفت چه اتفاقی در دریاچه ارومیه رخ داد؟ آن دریاچه را به بهانه دلپذیرِ ایجاد شغل برای مردم نابود کردند. 30 هزار میلیارد تومان هزینه شد تا خسارت‌های این دریاچه جبران شود. حالا می‌گویند اگر بخواهیم دوباره دریاچه ارومیه قبلی را داشته باشیم، باید 200 هزار میلیارد تومان دیگر هم خرج کنند. در واقع هر وقت ملاحظات محیط‌زیستی قربانی بهانه‌های اقتصادی شده با این مشکل روبه‌رو شده‌ایم و هزینه بیشتر داده‌ایم.»

ایجاد کانون جدید گردوغبار نگرانی‌ای است که درویش هم به آن اشاره می‌کند: «اصلاً نیاز نیست منتظر سال‌های آینده باشیم. همین الان هم مناطقی همچون «آلماگل» در استان گلستان با پدیده گردوغبار مواجه شده‌اند. با خشک شدن تالاب‌های منطقه چنین اتفاقی بسیار شایع است و راه گریزی هم از آن وجود ندارد. وقتی مجوزهای حفر چاه به راحتی اعطا می‌شود، سدسازی به اقدامی نه برای حل معضل آب بلکه به تجارت و بیزینس شرکت‌های مشاور تبدیل شده و از میزان استاندارد خارج می‌شود، وقتی در مناطق مختلف بهره‌برداری در بالادست سبب نرسیدن آب به سایر مناطق می‌شود، همه اینها ناگزیر خشکسالی و به دنبال آن گردوغبار برای مردم بومی را به همراه می‌آورد.»

خشکسالی خلیج گرگان، خطری جدید پیش روی دریای خزر

عیسی کلانتری معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان محیط‌‌زیست اوایل آبان امسال مدیریت و احیای تالاب میانکاله و خلیج گرگان را یکی از اولویت‌های ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌ها اعلام کرد. او همچنین استفاده از فناوری‌های نوین و به خصوص دانش سنجش از دور در تعیین دقیق حجم آب مخزن تالاب‌های کشور به منظور تعیین حقابه و بررسی آثار اکولوژیکی ناشی از نوسانات آب را بسیار ارزشمند دانست و بر تولید داده‌ها در ماه‌های مختلف سال و مقایسه آنها در سال‌های مختلف تاکید کرد.

وعده او هم اما همانند قول محمدباقر نوبخت برای تامین اعتبار طرح نجات خلیج گرگان در حد وعده و شعار باقی مانده است. استاندار گلستان در اسفند سال 98 هشدار داده بود که اگر کسی به داد خلیج گرگان نرسد، این منطقه تا چهار سال دیگر در وسعت 40 هزار هکتار خشک خواهد شد و ریزگردها زندگی مردم را با مخاطره جدی روبه‌رو می‌کند. محیطی که اکوسیستم آن بر حیات دریای خزر هم تاثیرگذار است. قریب به یک سال از آن هشدار گذشته و فرصت زیادی هم برای احیا تا سال 1402 باقی نمانده است.