اطلاعاتی که برای پیش‌بینی سیلاب دریافت می‌شود به روز نیست

روزنامه اعتماد با مهدی زارع، استاد زلزله‌شناسی در مورد طغیان رودخانه هلیل‌رود و وقوع سیل در جیرفت گفت‌وگو کرده است.

به گزارش اعتماد، اظهارات او را در ادامه می‌خوانید:

نهم مهر 1403 بر اثر طغیان رودخانه هلیل‌رود در جیرفت واقع در استان کرمان ۱۵ نفر جان باختند. هلیل‌رود رودخانه‌ای است به طول حدود ۳۹۰ کیلومتر که در بخش‌های بافت، جیرفت و کهنوج در استان کرمان جریان دارد. هلیل‌رود در ارتفاع 4400 متری از سطح دریا در حدود 20 کیلومتری شمال شرقی بافت و به سمت جنوب غربی جریان دارد و رودهای زردشت گوغر بافت و رابر به آن می‌پیوندند. این رودخانه‌ها با چرخش به سمت جنوب، در دامنه‌های کوه‌های بحر آسمان و سپس به سمت جنوب شرقی تا سد جیرفت در حدود 40 کیلومتر بالادست جیرفت جریان دارند. هلیل‌رود در حدود 15 کیلومتری شرق کهنوج و به هامون جازموریان ختم می‌شود. جیرفت، دشتی حاصلخیز در استان کرمان و مهد تمدنی است که قدمت آن به اوایل عصر مفرغ (اواخر هزاره سوم قبل از میلاد) می‌رسد. عوامل زمین‌شناختی باعث شده است تا سال‌ها باستان‌شناسان توجه مستقیمی به آن نداشته باشند. از ابتدای دهه هشتاد شمسی سیل‌های شدید در امتداد رودخانه هلیل، خاک سطحی هزاران مقبره ناشناخته را از بین برد و منجر به کشف بسیاری از آثار باستان‌شناسی شد که به عقیده باستان‌شناسان متعلق به عصر برنز اولیه است. جیرفت در عصر سلجوقیان (1118-1038) به شهری پر رونق تبدیل شد. ویرانه‌های شهر قدیمی جیرفت به دقیانوس معروف است، جیرفت نزدیک به دو کوه قرار دارد یکی به ارتفاع 3741 متر به نام علم شاه در 60 کیلومتری شرق شهر و دیگری به ارتفاع 4048 متری به نام کوه سرمشک در 105 کیلومتری شمال غربی شهر است. هلیل‌رود در معرض سیلاب‌های دوره‌ای از جمله سیل تاریخی است که جیرفت را در سال 1000 میلادی ویران کرد و البته سیلاب 1372شمسی خسارات گسترده‌ای به بار آورد.

یکی از کاربری‌های سد جیرفت مهار سیلاب‌های هلیل رود بوده و هست، این سد که پنجمین سد بتنی ساخته شده در کشور است، 6 دی ماه 1370 در 40 کیلومتری بالادست جیرفت در دره ناراب افتتاح شد. ظرفیت مخزن آن در حدود 410 میلیون مترمکعب تا سطح نرمال (1185 متر بالاتر از سطح دریا) است. حداکثر ارتفاع سد 134 متر و طول تاج آن 277 متر است. سد در اولین سال بهره‌برداری خود 1371 از سیلاب فوق‌العاده (11 بهمن 1371 را با دبی اوج 5035 مترمکعب بر ثانیه به خوبی مهار کرد. این سیلاب دوره بازگشتی بین 800 تا 1000 سال داشت. بارندگی شدید آن سال باعث شد که سد خیلی زودتر از مدت زمان ذخیره آب برنامه‌ریزی شده پر از آب شود. سرریزها و سایر خروجی‌های هیدرودینامیکی سد می‌توانند تا 6500 مترمکعب در ثانیه آبدهی کنند،برای سیلابی با دوره بازگشت 10000 سال). این مخزن برای آبیاری 14200 هکتار از اراضی پایین‌دست برنامه‌ریزی شده است. به هر حال سیلاب 9 مرداد 1403 دوباره نشان داد که عدم لایروبی مخزن سد‌ها می‌تواند هنگام سیلاب‌های ناگهانی مشکلات مضاعفی پدید آورد. فرسایش خاک و از بین رفتن گیاهان در بالادست موجب جاری شدن گل و لای و رسوبات به پایین‌دست می‌شود که در نهایت در پایین‌دست در پشت سدها جای می‌گیرند و باعث پر شدن حجم مخزن سدها می‌شود. آماده بودن ظرفیت سدها در کنترل سیلاب‌ها نقش موثری دارد که در صورت بروز سیل می‌توان حجم بیشتری آب را در آن جای داد و ناچار به رها‌سازی آب نشویم.

 اطلاعاتی که برای پیش‌بینی‌های سیلاب دریافت می‌کنیم به‌روز نیست بنابراین با توجه به اهمیت موضوع نیازمند به‌روزرسانی اطلاعات خود در این زمینه هستیم. دخالت انسانی به صورت توسعه شهرها و روستاها با سرعتی فراتر از توان و تراز اکولوژیک در بیشتر مناطق ایران صورت گرفته است، این نحوه شهرسازی با نفوذناپذیر کردن زمین، نابود کردن سفره‌های آب زیرزمینی، لایروبی نکردن سدها، تسریع روند خشکسالی با کم نکردن سوخت‌های فسیلی، نبود استفاده مناسب از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر در ایران، نبود مقابله موثر با مساله گرم شدن زمین در ایران، ساخت پارک برج و ساختمان داخل رودخانه‌ها، دامنه کوه‌ها در حوضه‌های آبخیز و با مدیریت نکردن رودخانه‌ها موجب تشدید خسارت‌های ناشی از سیلاب می‌شود. خصوصیات فیزیکی حوزه‌های آبخیز از قبیل شرایط زمین‌شناختی، نوع استفاده از زمین و پوشش گیاهی، نوع خاک، وضعیت نفوذپذیری سطحی، عمق سفره آب زیرزمینی و زهکشی از عوامل وقوع سیلاب هستند، این فاکتورها بر ظرفیت ذخیره‌سازی آبراهه‌ها موثرند. ۱۴ آذر 1402 سرپرست شرکت آب منطقه‌ای کرمان گفت که لایروبی رودخانه‌ها یکی از مهم‌ترین اقدامات مورد نیاز برای کنترل سیلاب است و ایجاد آمادگی و انجام اقدامات فنی و پیشگیرانه برای مقابله با سیلاب‌های احتمالی مبتنی بر تجربیات سیلاب‌های اخیر بسیار حایز اهمیت و ضروری است. در مورد آبرسانی به شهرهای جیرفت و عنبرآباد از سد جیرفت باتوجه به بحرانی ‌بودن شرایط کمی و کیفی منابع آب شرب شهرستان‌های جیرفت و عنبرآباد طرح آبرسانی به شهرهای جیرفت و عنبرآباد از سد جیرفت به میزان ۲۹.۱ میلیون مترمکعب در سال در دستور کار قرار گرفته است.

 رویکرد مهار سیلاب همچنان از طریق سد‌سازی و اجرای پروژه‌های انتقال آب مطرح می‌شود. در حالی که مهار سیلاب بدون برنامه‌های احیای اکولوژیک عملا به تکرار و تشدید سوانح آبی موجود می‌انجامد. راه‌حل کاهش ریسک سیلاب با احیای اکولوژیکی ecological restoration افزایش نفوذ‌پذیری و احیای مسیل‌های بالادست دشت سیلابی است. چنین بهبودهایی ظرفیت نگهداری آب بالادست را افزایش می‌دهد و به توزیع یکنواخت‌تر آب در حوضه و کاهش حجم رواناب می‌انجامد. حذف مداخلات انسانی در مسیل هلیل‌رود نیز می‌تواند به اجتناب از ریسک سیلاب‌های آینده کمک کند.